ریل‌گذاری برای دور زدن ایران؟

مهفام سلیمان‌بیگی: عراق برای اتصال راه‌آهن خود به ترکیه بودجه دولتی اختصاص داد؛ پروژه‌ای که به نظر برخی به معنای حذف ایران از معادلات ترانزیتی غرب آسیا و جایگزینی عراق به جای آن است. در دی ماه سال گذشته رسانه‌های ترکیه خبر دادند توافق اولیه بین عراق، امارات و ترکیه انجام شده است تا این کشور جایگزین ایران در ترانزیت کالا بین امارات و ترکیه شود. خبری که زمستان امسال رنگ‌وبوی جدی‌تری به خود گرفته است و حالا حمید حسینی، دبیر کل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق، در صفحه توییتر خود خبر می‌دهد که «دولت عراق برای پروژه دوهزار‌و 200کیلومتری راه‌آهن فاو به ترکیه در بودجه سال 2023 تأمین اعتبار می‌کند؛ ولی برای اتصال راه‌آهن شلمچه به بصره به طول 35 کیلومتر حاضر به همکاری و مشارکت نیست!».

عراق  خط  آهن  پرهزینه  را  ترجیح  داد

نشریه الصباح عراق به نقل از جواد الشویلی، مدیر روابط‌عمومی شرکت راه‌آهن عراق، اعلام کرد که تخصیصات لازم برای ساخت خط ریلی بندر بزرگ فاو به ترکیه در بودجه 2023 عراق درج شده است و خط ریلی بندر فاو به ترکیه به طول دوهزار‌و 200 کیلومتر، هم برای انتقال مسافر و هم انتقال کالا به‌زودی به کار گرفته می‌شود. همچنین به موازات این مسیر، بزرگراهی برای تردد کامیون‌ها و نیز یک خط لوله گاز ساخته خواهد شد. مدیر روابط‌عمومی راه‌آهن عراق این پروژه را از مهم‌ترین پروژه‌های زیرساختی عراق خوانده بود که تأثیر چشمگیری بر اقتصاد این کشور می‌گذارد و عراق را به حلقه ارتباط میان آسیا و اروپا تبدیل می‌کند؛ همچنین از ترافیک جاده‌های بین شهری عراق می‌کاهد؛ چون بزرگراه کامیون‌های حامل بار از مسیر جاده بین‌المللی جدا می‌شود و از شهرهای عراق عبور نمی‌کند. الشویلی، پیمانکار این پروژه را شرکت فرانسوی آلستوم معرفی کرد. درحالی‌که پیش‌ازاین یک شرکت ایتالیایی مطالعات امکان‌سنجی پروژه و مسیر مناسب برای اجرای آن را انجام داده بود. الصباح عراق خبر همکاری ترانزیتی این کشور با ترکیه را در حالی منتشر کرد که حدود 20 سال است پروژه اتصال شلمچه به بصره روی زمین مانده است. اتصال راه‌آهن ایران و عراق می‌تواند ایران را از یک مسیر عربی به اروپا برساند؛ مسیر عراق، سوریه، لبنان و دریای مدیترانه. این مسیر می‌تواند مسیر جایگزین ایران برای اتصال به اروپا از طریق ترکیه یا جمهوری آذربایجان باشد؛ اما عراق مدام سنگ‌اندازی می‌کند. ایران خطوط ریلی خود را تا مرز عراق کشیده و بارها به عراقی‌ها پیام داده که حاضر است برای احداث خط ریلی در خاک عراق هم سرمایه‌گذاری کند؛ ولی گویا عراقی‌ها نه خود حاضر به اتصال راه‌آهن‌شان به ریل ایران هستند و نه درخواست سرمایه‌گذاری ایران را می‌پذیرند. ماجرا زمانی جالب‌تر می‌شود که بدانیم پروژه اتصال عراق به ترکیه نسبت به پروژه اتصال عراق به سوریه بسیار پرهزینه‌تر است. حمید حسینی، دبیر اتاق ایران و عراق به «شرق» می‌گوید سرمایه مورد نیاز برای پروژه راه‌آهن شلمچه به بصره حدود 250 میلیون دلار برآورد شده که عمده آن هم به علت نصب پل شناور است. در‌حالی‌که پروژه فاو به ترکیه چندین میلیارد دلار هزینه خواهد داشت؛ چرا‌که جنوبی‌ترین نقطه عراق را به شمالی‌ترین آن وصل کند و از آنجا مجددا ده‌ها کیلومتر ریل‌گذاری انجام شود تا به راه‌آهن ترکیه متصل شود! هرچند حسینی می‌گوید نخست‌وزیر عراق در دیدار روز دوشنبه با مقامات ایرانی، قول داده برای پروژه شلمچه-بصره در بودجه 2023 بودجه تخصیص دهد. با این حال مشخص نیست که وعده های عراق تا چه اندازه قابل اتکا است؟

پیشرفت   صفر   ریل  مشترک  ایران  و  عراق

اتصال ریلی ایران و عراق به طول 32 کیلومتر از 20 سال گذشته شروع شده‌ و هر چند سال یک بار هم ایران با طرف عراقی به توافقاتی برای ادامه ساخت ریل مشترک رسیده است؛ اما همچنان پیشرفت فیزیکی این پروژه صفر باقی می‌ماند. در دولت گذشته مذاکرات برای احداث راه‌آهن شلمچه- بصره به طور جدی شروع شد و وزارت راه و شهرسازی کار را به شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل سپرد. قرار بر این شد که با مشارکت بنیاد مستضعفان کار از سر گرفته شود. پس از مدتی هیئت وزیران-در جلسه مورخ ۱۲ شهریور ۱۳۹۹- پیشنهاد تغییر سرمایه‌گذار برای قرارداد مشارکت در اجرای پروژه راه‌آهن شلمچه-بصره را با هدف تسریع در آغاز عملیات اجرائی فرایند تأمین مالی پروژه به تصویب رساند و شرکت ارزش‌آفرینان فدک به‌عنوان سرمایه‌گذار و تأمین‌کننده مالی صد‌درصدی اجرای این پروژه جایگزین بنیاد مستضعفان شد؛ اما با تغییر دولت باز هم تغییراتی در مجریان این پروژه انجام شد، به‌طوری‌که با ابلاغ وزیر راه، کار از شرکت ساخت دوباره گرفته شد و به شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران واگذار شد و شرکت فدک هم از این پروژه حذف شد. به عبارت دیگر در تمام این سال‌ها مسئولان درگیر انتخاب مجری این پروژه بودند و پروژه مهم راه‌آهن شلمچه- بصره بین دستگاه‌های اجرائی پاس‌کاری شده ‌است.

رستم قاسمی، وزیر سابق راه و شهرسازی، در سفر به عراق در دی ماه سال گذشته اعلام کرد که توافق‌نامه با عراق این است که ما ظرف یک ماه آینده عملا علمیات اجرائی در بخش پل بین ایران و عراق را آغاز کنیم؛ اما همین که پای وزیر به ایران رسید، عراقی‌ها این موضوع را تکذیب کردند و ناصر الشبلی وزیر حمل‌ونقل عراق ضمن تکذیب این ادعای قاسمی اعلام کرد که با یک شرکت ایتالیایی برای توسعه طرح‌های ویژه ریلی از بندر فاو تا مرز عراق-ترکیه قرارداد امضا شده‌ است. شهریور ماه امسال شهریار افندی‌زاده، معاون حمل‌ونقل وزارت راه و شهرسازی درباره میزان پیشرفت این پروژه اعلام کرد که این پروژه به مرحله تملک اراضی رسیده و در ادامه کار مین‌روبی انجام می‌شود. درحالی‌که خیرالله خادمی، مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل نیز در مرداد ماه سال گذشته گفته بود شرکت راه‌آهن عراق موضوع تملک اراضی مسیر ریلی مذکور را آغاز کرده و اراضی تجهیز کارگاه در منطقه آزاد اروند به مساحت ۴۰ هکتار در اختیار سرمایه‌گذار قرار داده شده؛ بنابراین عملا پروژه در طول این مدت پیشرفتی نداشته ‌است. آن‌طورکه حسین طوسی، مدیرعامل شرکت ساخت و بهره‌برداری راه‌آهن شلمچه- بصره زیرمجموعه شرکت فدک به ایلنا گفته قاسمی یکباره و بدون توضیح و ارائه دلایل شرکت فدک را از پروژه حذف کرده است و فقط اعلام شد که دولت قصد ساخت این پروژه ‌را دارد.

به گفته او وزیر راه تصمیم گرفته بوده یک شرکت مشترک ایرانی و عراقی برای ساخت این پروژه تأسیس کند اما این تصمیم دو اشکال بزرگ داشت و به همین دلیل تا به امروز موفق به اجرای برنامه‌های خود نبودند؛ اول اینکه ایجاد یک شرکت دولتی نیاز به موافقت و تصویب مجلس دارد و دوم اینکه راه‌آهن ایران برای اجرای این کار درخواست بودجه مفصلی از مجلس کرده که گویا مجلس هم با این درخواست شرکت راه‌آهن موافقت نکرده‌ است.

یک  بام  و  دوهوای  عراقی‌ها

علی ضیایی، کارشناس حمل‌ونقل، درباره وضعیت فعلی راه‌آهن شلمچه-بصره و اظهارات حسینی درباره آن به «شرق» می‌گوید: اینکه دولت فعلی عراق نزدیکی بیشتری با ایران دارد و ممکن است به نحوی بالاخره با ایران همکاری کنند، درست است. با این حال باید در نظر داشت که حرف این پروژه از زمان حمله آمریکا به عراق و اولین دولت مستقر در این کشور تا امروز مطرح شده. در واقع در تمام دولت‌های مختلف عراق این عدم همکاری با ایران دیده شده است، چه دولت عادل عبدالمهدی که بسیار به ایران نزدیک بود و چه دولت الکاظمی. البته عراقی‌ها هیچ‌وقت به صراحت مخالفت نمی‌کردند و ظاهرا نمی‌کند و همیشه هم در مذاکراتشان با ایران قول همکاری می‌دهند اما اسنادی که درز می‌کند، همواره نشان‌دهنده مخالفت جدی آنان است.

حذف   ایران   از   معادلات  ترانزیتی  عراق؟

او همچنین با تأکید می‌گوید پروژه راه‌آهن فاو به ترکیه نباید احداث شود: «به نظر من این پروژه متعلق به خود عراقی‌ها نیست و آمریکا و ترکیه آن را در دامن عراق گذاشته‌اند، عراقی‌ها ذهنشان هم به چنین معادلات منطقه‌ای نمی‌رسد. با این پروژه و لابی ترکیه و آمریکا، عراق به مسیری شمال-جنوبی تبدیل می‌شود و جای ایران را می‌گیرد. در واقع با این پروژه رسما کریدور ایران دور زده می‌شود. ایران باید هوشیار باشد و به هیچ وجه اجازه اجرای این پروژه را ندهد چراکه برخلاف منافع ملی ماست. شرایط فعلی که چنین پروژه‌ای تأمین اعتبار شده ولی در برابر راه‌آهن شلمچه و بصره مقاومت می‌شود، برای بسیاری هشداردهنده است. در بحث ترانزیت عراقی‌ها خصوصا در دولت قبل به ایران دهن‌کجی کرده‌اند».

او زمانی را خاطرنشان می‌کند که رستم قاسمی برای پیگیری راه‌آهن شلمچه به بصره، به عراق رفت و موافقت عراقی‌ها را دریافت کرد اما بعد از بازگشتش، وزیر عراق گفت هیچ تعهدی نداده و قرار نیست راه‌آهنی احداث کنند در عوض قرار است با شرکتی ایتالیایی‌ پروژه شمال-جنوب عراق را که تحت لابی آمریکا و ترکیه ایجاد شده بود، پیش ببرند. ضیایی معتقد است که ما نباید منتظر تحولات عراق بمانیم چون این تحولات هیچ‌گاه به سود ما پیش نرفته، پس وقتش رسیده کنشگر باشیم. این کارشناس عنوان می‌کند که عراقی‌ها نقاط ضعف زیادی در دست ما دارند که برایمان قابل استفاده است؛ از برق و انرژی تا محصولات کشاورزی؛ ازاین‌رو ایران به جای اینکه بنشیند و به سخره‌گرفتن منافعش را تماشا کند باید دست به اقدام بزند و دولت عراق را مجبور کند در پازل ما بازی کند.

ضیایی در پاسخ به این سؤال که چطور دولت عراق ادعای نزدیکی با ایران دارد و راه‌آهنی خلاف منافع آن را تأمین اعتبار می‌کند، می‌گوید: تعدادی کشور پازلی برای منطقه و مخصوصا معادلات بین‌قاره‌ای در نظر دارند و در پی آن نقشی را برای برخی کشورها تعریف می‌کنند. گویا عراق راهی جز پذیرفتن این نقش ندارد چون طبق قطع‌نامه سازمان ملل، تمام درآمد نفتی عراق به حساب آمریکا می‌رود. پس آمریکا اگر اراده کند می‌تواند راحت اقتصاد عراق را زمین بزند؛ بنابراین هر کسی در جایگاه نخست‌وزیری عراق باشد راهی جز تمکین ندارد. عراق به اختیار خودش عمل نمی‌کند مگر اینکه اهرم فشار خارجی رویش باشد، اینکه انتظار داشته باشیم دولت عراق برای روابط برادرانه و دوستانه‌اش با ایران کاری برای ما بکند، خیال باطلی است. ما نیاز به اهرم فشار داریم وگرنه منافعمان از دست می‌رود. همان‌طورکه گفته شد بغداد به کمک آنکارا تلاش دارد بندر فاو را به راه‌آهن سراسری عراق متصل و آن را از شمال این کشور به ترکیه وصل کند. اتفاقی که علاوه بر ضیایی، مابقی متخصصان ترانزیتی کشور نیز تحقق قریب‌الوقوع آن را خسرانی بزرگ برای ایران می‌دانند.

برای مثال علی حسینی، رئیس کمیسیون حمل‌ونقل و لجستیک اتاق بازرگانی ایران در مصاحبه با خبرگزاری «ایلنا» در این باره گفته: «به نظر می‌رسد در آینده بندر فاو می‌تواند به رقیب ما تبدیل شود. عراق به‌ دنبال توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل است و بدون تردید توسعه آن نقش منفی در بنادر ایران خواهد گذاشت. عراق به کمک ترکیه و امارات تلاش دارد بندر فاو را به راه‌آهن سراسری عراق متصل و از شمال راه‌آهن را به ترکیه وصل کند و بخشی از ترانزیت از طریق امارات و بندرعباس به ترکیه می‌رود؛ بنابراین این کریدور جدید در ترانزیت ما به ترکیه تأثیر منفی می‌گذارد». او با بیان اینکه راه‌اندازی و فعالیت بندر فاو برای عراق جدی‌تر از گذشته شده است، به همکاری امارات برای توسعه و سرمایه‌گذاری در بندر فاو در عراق اشاره و تأکید می‌کند: «به نظر می‌رسد در آینده این بندر می‌تواند به رقیب ما تبدیل شود». علاوه بر او، جواد هدایتی، مدیر کل دفتر ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌المللی سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای نیز در گفت‌وگو با ترابران، به راه‌آهن فاو به ترکیه اشاره کرده و می‌گوید: «...عراق با فعال‌سازی ام‌القصر و فاو رقیب جدی و موازی کریدور شمال – جنوب ایران است؛ این مسیر، دسترسی به سمت شمال تا ترکیه و گرجستان را میسر می‌کند و بنابراین در حوزه کریدور شمال-جنوب هم از شرق و هم از غرب ایران مسیرهای موازی در حال فعال‌سازی است که با اتمام مراحل اجرائی آنها و بی‌توجهی ایران نسبت به تکمیل و رفع موانع این کریدور منجر به از دست رفتن سهم قابل توجهی از بازار ترانزیتی ایران می‌شود».

مجید بابایی، کارشناس حمل‌ونقل ریلی نیز با بیان اینکه به نظر می‌رسد این طرح کریدور ایرانی خروجی به سمت ترکیه را کم‌اثر خواهد کرد، به سایت تین‌نیوز گفته: «این طرح مسیری جدید برای انتقال کالاهای شرق دور از جمله هند از طریق خلیج فارس به عراق، ترکیه و اروپاست و قاعدتا محدودیت دریاچه وان را هم نخواهد داشت. با اجرای این طرح عملا بنادر جوبی ایران بخشی از پتانسیل بارپذیری خود را از دست خواهند داد. حضور آلستوم هم در این پروژه بسیار اهمیت خواهد داشت. برای منافع ملی‌شان چقدر زیبا با دنیا تعامل می‌کنند...».