وقتی دادگاه برای متهم وکیل می‌گیرد

حبیب‌اله‌ میرزاحسینی*: برابر اصل 35 قانون اساسی جمهوری اسلامی در همه دادگاه‌ها طرفین دعوا حق دارند برای خود وکیل انتخاب کنند. در حال حاضر این امر در فرایند رسیدگی قضائی رعایت شده و دادگاه‌ها این حق را محترم می‌شمارند. افراد نیز آزادانه حق استفاده از وکیل دادگستری را دارند، اما در بعضی موارد از جمله ناتوانی طرفین دعوا در انتخاب وکیل، قانون این اختیار را به محاکم قضائی داده است که برای متهم وکیل تعیین کنند تا در روند رسیدگی پرونده به قضات در کشف حقیقت و دادرسی عادلانه کمک کرده و از اشتباهات احتمالی جلوگیری کنند. برابر قانون، حضور وکیل متهم در جرائمی که مستوجب قصاص نفس، اعدام، حبس ابد و... است، اجباری و الزامی بوده و از تکالیف مهم محاکم قضائی است تا در چنین جرائمی برای متهمی که توانایی اختیار وکیل دادگستری را ندارد، وکیل تسخیری معرفی کنند. وکالت تسخیری وکالتی است که از طرف دادگاه به‌صورت مستقیم یا از طریق کمیسیون تسخیری کانون وکلای دادگستری در امور کیفری برای دفاع از متهم به وکلا ارجاع داده می‌شود. حق‌الوکاله وکیل تسخیری در حال حاضر به موجب آیین‌نامه تعرفه حق‌الوکاله، حق‌المشاوره و هزینه سفر وکلای دادگستری (21/7/98) دو برابر حداقل تعرفه در آیین‌نامه تعیین‌شده است که در این خصوص نیز موضوع میزان حق‌الوکاله قابل تفسیر بوده چراکه چنانچه درخصوص موضوع به حداقل تعرفه در آیین‌نامه قائل باشیم، حق‌الوکاله وکیل تسخیری چهار میلیون ریال بوده و چنانچه به حداقل حق‌الوکاله درخصوص بخش الف بند یک، دو و سه ماده 14 و بخش ب بند یک، دو و سه آیین‌نامه قائل باشیم، حق‌الوکاله وکیل تسخیری حداقل بین چهار میلیون ریال تا 100 میلیون ریال خواهد بود که البته میزان حق‌الوکاله وکیل تسخیری از سوی کمیسیون تسخیری کانون وکلای دادگستری مرکز تفسیر دوم برداشت می‌شود و همچنین لازم به ذکر است که اداره کل بودجه و تشکیلات قوه قضائیه همه‌ساله باید اعتبار مورد نیاز حق‌الوکاله وکالت‌های تسخیری و معاضدتی را که توسط کانون وکلای دادگستری مرکز و مرکز امور مشاوران حقوقی، وکلا و کارشناسان قوه قضائیه صورت گرفته، برآورد کند و خوشبختانه این موضوع با پیگیری‌های هیئت‌مدیره کانون وکلای دادگستری مرکز و کمیسیون تسخیری کانون وکلای دادگستری مرکز در قانون بودجه پیش‌بینی شد.

مستندات   قانونی حضور   وکیل تسخیری  در   محاکم

1- برابر ماده 347 قانون آیین دادرسی کیفری متهم می‌تواند تا پایان نخستین جلسه رسیدگی از دادگاه تقاضا کند وکیلی برای او تعیین شود. دادگاه در صورت احراز ناتوانی مالی متقاضی، از بین وکلای حوزه قضائی و در صورت نبود امکان، از نزدیک‌ترین حوزه قضائی برای متهم وکیل تعیین می‌کند. در صورتی که وکیل درخواست حق‌الوکاله کند، دادگاه حق‌الوکاله او را متناسب با اقدامات انجام‌شده تعیین می‌کند که در هر حال میزان حق‌الوکاله نباید از تعرفه قانونی تجاوز کند. حق‌الوکاله از محل اعتبارات قوه قضائیه پرداخت می‌شود که در این گونه موارد غالبا محاکم از کمیسیون تسخیری کانون وکلای هر استان تقاضای وکیل تسخیری می‌کنند. در قانون نیز محل پرداخت دستمزد و حق‌الوکاله وکلای تسخیری به شرحی که قبلا گفته شد، مشخص می‌شود و با لحاظ آن در بودجه باید پرداخت شود؛ البته با توجه به اینکه به موجب این ماده وکیل حق درخواست حق‌الوکاله را دارد، جا داشت قانون‌گذار با قید کلمه وکیل معاضدتی، پرداخت حق‌الوکاله را بر عهده متهم یا شاکی قرار می‌داد تا این موضوع قابل تسری به تمامی جرائم نمی‌شد و کماکان اختیار وکیل تسخیری با محدودیت و فقط در جرائم خاص میسر می‌شد. یکی از ابداعات جدید نیز که در راستای جلوگیری از تضییع حقوق بزه‌دیده در قانون پیش‌بینی شده، تبصره ماده 347 قانون آیین دادرسی کیفری است که برای شاکی (بزه‌دیده) فاقد تمکن مالی نیز دادگاه می‌تواند وکیل تعیین کند.

2- برابر ماده 415 قانون آیین دادرسی کیفری و توجه به تبصره 2 ماده 13 قانون آیین دادرسی کیفری تعیین وکیل از مرحله دادسرا آغاز می‌شود و برای اطفال و نوجوانان نیز در جرائمی که رسیدگی به آنها در صلاحیت دادگاه کیفری یک است یا جرائمی که مستلزم پرداخت دیه یا ارش بیش از خمس دیه کامل است و در جرائم تعزیری درجه شش و بالاتر ملزم به تعیین وکیل هستند.

3- برابر تبصره 2 ماده 13 قانون آیین دادرسی کیفری هر گاه مرتکب جرم پیش از صدور حکم قطعی مبتلا به جنون شود، تا زمان سلامت، تعقیب و دادرسی متوقف می‌شود، مگر آنکه در جرائم حق‌الناسی، شرایط اثبات جرم به نحوی باشد که فرد مجنون یا فاقد هوشیاری باشد و در فرض سلامتی نیز نتواند از خود رفع اتهام کند، در این صورت به ولی یا قیم یا سرپرست قانونی وی ابلاغ می‌شود که ظرف مدت پنج روز نسبت به معرفی وکیل اقدام کند. در صورت عدم معرفی، صرف‌نظر از نوع جرم ارتکابی و مجازات آن وفق مقررات برای وی وکیل تسخیری تعیین می‌شود و تعقیب و دادرسی ادامه می‌یابد.

4- تبصره 2 ماده 190 قانون آیین دادرسی کیفری نیز صراحت دارد که در جرائمی که مجازات آن سلب حیات یا حبس ابد است، چنانچه متهم اقدام به معرفی وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی نکند، بازپرس برای وی وکیل تسخیری انتخاب می‌کند. البته ذکر این نکته ضروری است که در سابق ضرورت تعیین وکیل تسخیری برای متهم فقط بر عهده دادگاه بود اما با تغییرات مندرج در ماده 190 قانون آیین دادرسی کیفری این حق برای متهم به موجب تبصره 2 ماده 190 قانون آیین دادرسی کیفری مرحله تحقیقاتی مقدماتی نیز تسری یافته و از وظایف بازپرس تلقی می‌شود.

5- ماده 348 قانون آیین دادرسی کیفری نیز می‌گوید در جرائم موجب مجازات سلب حیات، حبس ابد، قطع عضو یا جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان نصف دیه کامل یا بیش از آن و جرائم موجب مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر جلسه رسیدگی بدون حضور وکیل متهم تشکیل نمی‌شود و چنانچه متهم، خود وکیل معرفی نکند یا وکیل او بدون اعلام عذر موجه در دادگاه حاضر نشود، تعیین وکیل تسخیری الزامی است.

6- برابر ماده 22 آیین‌نامه اجرای قانون مبارزه با مواد مخدر و رأی وحدت رویه شماره 15 مورخ 28/6/63 هیئت عمومی دیوان عالی کشور و نیز ماده‌واحده مصوب 11/7/1370 مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز محاکم مکلف‌اند در کلیه جرائم مقیده در قانون که مجازات آن اعدام یا حبس ابد است، وکیل تسخیری معین کنند.

شرح   وظایف   وکیل   تسخیری

نخستین وظیفه وکیل تسخیری پیش از دفاع از متهم، مطالعه پرونده و در صورت لزوم گفت‌و‌گوی حضوری یا تلفنی با متهم پرونده است. جمع‌آوری مستندات و ادله به نحوی که بتواند از موکل خود به طور شایسته دفاع کند. با توجه به سوگندی که وکلای دادگستری در احقاق حق یاد کرده‌اند، وظیفه دارند با فراغ بال و آسودگی خاطر به دفاع از موکل خود پرداخته و به دور از حواشی درصدد دفاع از حقوق موکل خود باشند. وکیل تسخیری با حضور در روند دادرسی به مراحل آن نظارت داشته و به اجرای قانون و عدالت کمک می‌کند و باید با راهنمایی‌های علمی و حقوقی خود قاضی دادگاه را در کشف حقیقت یاری کند. شاید در نظر عموم این تصور ایجاد شود که چون وکیل تسخیری حق‌الوکاله یا دستمزدی از موکل خود دریافت نمی‌کند بنابراین دفاع مؤثری در پرونده ارجاعی به عمل نمی‌آورد درحالی‌که وکیل تسخیری نیز برابر سوگندی که در ابتدای نائل‌آمدن به شغل شریف وکالت یاد کرده همان‌گونه دفاع می‌کند که در دعاوی اختیاری انجام می‌دهد. بنابراین وظایف و مسئولیت‌های وکیل تسخیری چیزی کمتر از وکیل تعیینی نبوده و نیست. نکته مهم اینکه کمیسیون وکالت‌های تسخیری کانون وکلای دادگستری مرکز نیز بر وکلای دادگستری تعیینی خود از ابتدای معرفی به دادگاه تا مرحله صدور حکم نظارت کامل داشته و حتی در راستای نظارت عالیه وکلای تسخیری را مکلف به ارسال لوایح، احکام و نتیجه اقدامات انجام‌شده به کمیسیون تسخیری کانون وکلای دادگستری مرکز می‌‌کند.

* وکیل پایه یک دادگستری و عضو کمیسیون تسخیری کانون وکلای دادگستری مرکز