قصه پرغصه بحران آب

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

مدیر سابق طرح جامع آب کشور گفت که بحران آب ایران، بحران نبود منابع نیست، بحران تصمیم‌هایی است که زمین را تشنه‌تر و آینده را تیره‌تر کرده‌اند. رودخانه‌های خشکیده، تالاب‌های فروریخته و زمین‌های فرونشسته‌ امروز ایران، تنها نشانه‌های یک بحران نیستند؛ آنها آینه‌ آینده‌ای هستند که اگر امروز تغییر نکند، فردا را برای همیشه از دست خواهیم داد. مصطفی فدایی‌فرد در گفت‌وگو با ایلنا، در مقایسه بحران آب در ایران و جهان گفت: کمبود آب می‌تواند نتیجه دو مکانیسم متفاوت کمبود فیزیکی آب یا همان کمبود مطلق آب، کمبود اقتصادی آب باشد. منظور از کمبود فیزیکی آب، نبود یا کمبود منابع کافی آب طبیعی برای تأمین تقاضای یک منطقه است؛ در حالی که کمبود اقتصادی آب، نتیجه مدیریت ضعیف یا سوءمدیریت منابع آب موجود است.

تغییرات اقلیمی بخش کوچکی از پازل بحران آب در ایران

او ادامه داد: ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان قرار گرفته و میانگین بارندگی سالانه‌اش حدود یک‌سوم میانگین جهانی و تبخیر آن حدود سه برابر میانگین تبخیر آب در جهان است. این بارش‌ اندک نیز هم از نظر مکانی و هم از نظر زمانی به‌شدت نامتوازن‌ است؛ بیشتر بارندگی‌ها در فصول پاییز و زمستان رخ می‌دهد که نیاز آبی نسبت به سایر فصول بسیار کمتر است، همان مقدار اندک بارندگی هم فقط در بخش‌های کوچکی از کشور به وقوع می‌پیوندد درحالی‌که گستره بسیار وسیعی از کشور عملا بارش مؤثری را تجربه نمی‌کنند. تغییرات اقلیمی جهانی هم به این نابسامانی‌ها دامن زده است. افزایش دمای هوا، تبخیر شدید، نوسانات شدید بارشی و تشدید دوره‌های خشک‌سالی، منابع طبیعی را بیش از پیش تحت فشار قرار داده‌اند. الگوهای بارندگی به‌شدت ناپایدار شده، دوره‌های خشک‌سالی طولانی‌تر و سیلاب‌ها شدیدتر شده‌اند. با این حال، اقلیم و تغییرات آن، تنها بخش کوچکی از پازل بحران آب در ایران است.

بحران آب در ایران‌ فقط کمبود آب نیست

مدیر سابق طرح جامع آب کشور گفت: بر این اساس و با وجود اینکه کمبود فیزیکی آب می‌تواند منجر به بحران آب شود،‌ دلیل تنش شدید و بحران آب در ایران، فقط کمبود آب نیست؛ چراکه به لحاظ اقلیمی در بسیاری از کشورهای اطراف ایران مانند عربستان سعودی، اسرائیل و سایر کشورهای جنوب خلیج‌ فارس که هوای بسیار خشک‌تری نسبت به ایران ‌دارند، شدت بحران آب‌ بسیار اندک و غیر‌قابل مقایسه با ایران است.

چرا اوضاع آبی ایران از کشورهایی با کم‌آبی مطلق بدتر است؟

او افزود: از سویی دیگر، بر‌اساس آمارهای جهانی، سرانه آب قابل مصرف در ایران حدود هزارو ‌۳۰۰ مترمکعب در سال است، این در حالی است که کشور کویت دارای سرانه فقط ۱۱ مترمکعب در سال است و در رده کشورهایی است که دچار کم‌آبی مطلق هستند. کشورهای عربستان سعودی با ۱۱۶ مترمکعب و امارات متحده عربی با ۷۳ مترمکعب سرانه آب نیز در این رده قرار می‌گیرند. بقیه­ کشورهای حاشیه خلیج‌ فارس نیز دارای سرانه آبی اندک و غیر‌قابل مقایسه با ایران هستند که در ردیف کشورهای دچار کم‌آبی مطلق هستند.‌ با این وجود، بحران آب در ایران بسیار بیشتر و بحرانی‌تر از سایر کشورهای منطقه است. کشورهایی با بارندگی بسیار کمتر از ایران، مانند فلسطین اشغالی یا برخی کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج ‌فارس، با تکیه بر مدیریت علمی، فناوری و تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه، بحران آب را کنترل کرده‌اند. مشکل ایران، بیش از کم‌آبی، بحران تصمیم‌گیری و حکمرانی است.

فدایی‌فرد گفت: بر‌اساس آمار رسمی منتشرشده، بخش‌هایی از استان‌های تهران، اصفهان، البرز، قزوین، خراسان رضوی، کرمان و فارس نیز از‌جمله مناطقی هستند که بیشترین نرخ فرونشست را ثبت کرده‌اند و بعضا بیش از  ۳۰ سانتی‌متر در سال فرونشست می‌کنند. دریاچه‌ها و مخازن آبی که روزگاری برای قایق‌رانی، ماهیگیری و شنا مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفتند، حالا یا کاملا خشک شده‌اند یا به مرداب‌های کوچکی تقلیل یافته‌اند. تبعات هر دو پدیده یادشده، جبران‌ناپذیر و بازگشت‌ناپذیر است.

یکی از دلایل اصلی کاهش حدود ۳۰درصدی آب تجدیدپذیر و قابل مصرف کشور در همین دو، سه دهه اخیر، توسعه پدیده فرونشست است. آب تجدیدپذیر کشور تا حدود ۳۰ سال قبل، بالغ بر ۱۳۰ میلیارد مترمکعب محاسبه شده بود که اکنون به حدود صد میلیون مترمکعب در سال کاهش یافته است.

این پژوهشگر آب و محیط زیست تصریح کرد: بخش کشاورزی در ایران بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب است و عمده منابع آبی کشور که بیش از ۹۰ درصد تخمین زده شده‌، به این بخش اختصاص دارد. با این حال، راندمان مصرف آب در کشاورزی بسیار پایین و ناکارآمد است و آبیاری‌های سنتی و غرقابی که همچنان در بخش زیادی از مزارع به کار می‌رود، باعث هدررفت قابل توجه منابع آبی شده است. این روش‌های ناکارآمد، در کنار نبود سیاست‌های شفاف برای اصلاح الگوی کشت، بحران آب را تشدید می‌کند. دلیل اصلی توسعه کشاورزی در ایران این است که در هیچ‌یک از دولت‌های پس از انقلاب، ایجاد اشتغال به میزان لازم و کافی صورت نپذیرفته است و مردم به اجبار و برای امرار معاش خود و خانواده به کشاورزی رو آورده‌اند و با وجود مصرف فراوان و بیش از اندازه آب، فقط نان بخورنمیر را برای بسیاری از کشاورزان و خانواده ایشان فراهم می‌کند. این در حالی است که دولت نیز در بیش از چهار دهه گذشته، همواره در پی توسعه کشاورزی و آن هم از نوع کم‌راندمان بوده و هست.

او افزود: در آخرین طرح جامع آب مصوب و اجرائی که در سال ۱۳۵۳ توسط فرانسوی‌ها در ایران به انجام رسید، تأکید شده که به لحاظ اقلیمی و منابع آب، ایران پتانسیل توسعه شدید کشاورزی را ندارد؛ اما متأسفانه ما دقیقا معکوس عمل کرده و همه تخم‌مرغ‌های خود را در سبد توسعه کشاورزی قرار داده‌ایم که موجبات نابودی سرزمین را فراهم کرده است. کل زمین‌های زراعی تا پیش از انقلاب به ۱۰ میلیون هکتار نیز نمی‌رسید، ولی متأسفانه مساحت زمین‌های زراعی در حال حاضر بالغ بر ۱۶ میلیون هکتار است که برای سرزمین ایران که در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده، فاجعه‌بارتر است. البته بنا بر سایر دستاوردها و توصیه‌های طرح جامع آب سال ۱۳۵۳ نیز‌ به منظور دستیابی به توسعه پایدار، نباید صنایع آب‌بر در مناطق خشک و کم‌آب مرکزی ایران توسعه یابد، بلکه باید در سواحل بسیار طولانی جنوب کشور توسعه یابد. به اینکه از توسعه جمعیت در کلان‌شهرها و پایتخت جلوگیری شود و مشوق‌های لازم برای تمرکز جمعیت در سواحل جنوبی مدنظر قرار گیرد، توجه نکرده و مسیرهای معکوس آن را طی کرده‌ایم.

به گفته فدایی‌فرد، در چهار دهه‌ گذشته، دولت‌های مختلف با شعار توسعه و خودکفایی، بدون آنکه ارزیابی دقیق منابع آبی، محیط‌زیستی و پایداری آنها مناسب انجام شود، اقدام به ایجاد طرح‌های عظیم صنعتی و کشاورزی در نقاط خشک کشور کردند. نمونه آشکار این رویکرد، استان اصفهان است؛ منطقه‌ای در قلب فلات مرکزی ایران، با یکی از وخیم‌ترین شرایط آبی و محیط‌زیستی در کشور. این استان با وجود بحران شدید آب، افت سفره‌های آب زیرزمینی، فرونشست زمین و حتی تهدید سکونتگاه‌های انسانی، همچنان اشتهای سیری‌ناپذیری برای جذب و توسعه صنایع بزرگ دارد.