بازگشت به میز گفت‌وگوهای هسته‌ای در سایه تهدید «ماشه» در استانبول
ایران و اروپا؛ بازی آخر
در شرایطی که دیپلماسی هسته‌ای ایران برای هفته‌ها در سکوت و اضطراب فرو رفته بود، گفت‌وگوهای جمهوری اسلامی ایران و تروئیکای اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا) در استانبول، بار دیگر روزنه‌ای، ولو شکننده، به سمت احیای مسیر مذاکره گشود.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
در شرایطی که دیپلماسی هسته‌ای ایران برای هفته‌ها در سکوت و اضطراب فرو رفته بود، گفت‌وگوهای جمهوری اسلامی ایران و تروئیکای اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا) در استانبول، بار دیگر روزنه‌ای، ولو شکننده، به سمت احیای مسیر مذاکره گشود. اما این گفت‌وگوها نه در فضای عادی دیپلماتیک بلکه در پس‌زمینه‌ای از خصومت، حمله و تهدید برگزار شد؛ از بمباران تأسیسات هسته‌ای ایران توسط آمریکا و اسرائیل تا تهدید علنی سه کشور اروپایی به فعال‌سازی سازوکار ماشه. صحنه، یک بار دیگر ترکیبی غریب از دیپلماسی و قدرت بود؛ از یک سو مکانیسم‌های حقوقی و از سوی دیگر موشک و سایه تحریم بر نشست استانبول سایه افکنده بودند. این سومین دور از گفت‌وگوهای ایران و اروپا و البته اولین دور بعد از جنگ تحمیلی اخیر بود؛ ابتدا دور نخست، در سطح معاونان و در فضای پرتنش استانبول، به‌سرعت پایان یافت. دور دوم در ژنو، در میانه جنگ، میان وزرای خارجه برگزار شد که گرچه بدون چالش نبود، اما به‌عنوان حرکتی رو به جلو ارزیابی شد. اما پس از حمله مستقیم آمریکا به زیرساخت‌های هسته‌ای ایران، این مسیر تعلیق شد تا در نهایت دیروز، کنسولگری ایران در استانبول بار دیگر میزبان رایزنی‌های حضوری باشد.
رایزنی‌ها ادامه خواهد یافت
غریب‌آبادی، معاون وزیر امور خارجه ایران، در پایان این مذاکرات گفت: «گفت‌وگویی جدی، صریح و مفصل با مدیران سیاسی سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا داشتیم». او با تأکید بر مباحث مربوط به لغو تحریم‌ها و مکانیسم اسنپ‌بک تصریح کرد: «مواضع اصولی خود را به‌صراحت بیان کردیم و رایزنی‌ها ادامه خواهد یافت».
آزمونی برای عقلانیت اروپایی
در کنار اظهارات غریب‌آبادی، سخنگوی وزارت امور خارجه نشست را «آزمونی برای واقع‌بینی اروپا» دانست. بقایی گفت: «سه کشور اروپایی باید از فرصت فراهم‌شده برای اصلاح نگاه خود به برنامه هسته‌ای ایران بهره ببرند». وی افزود: مواضع جانبدارانه اروپا در قبال حملات آمریکا و اسرائیل به ایران، این کشورها را عملا به حاشیه‌نشینانی غیرقابل اعتماد در فرایند دیپلماسی بدل کرده است.
تهدید ماشه ؛خیلی دور خیلی نزدیک
پیش از آغاز مذاکرات، فایننشال‌تایمز از احتمال تمدید چندماهه مهلت مکانیسم ماشه خبر داده بود، مشروط به تصویب قطع‌نامه‌ای جدید در شورای امنیت. اما ساعاتی بعد، رویترز مدعی شد ایران با این پیشنهاد مخالفت کرده است. شاید یکی از مهم‌ترین دلایل این مخالفت را در صورت صحت ادعا باید در نامشروع‌دانستن استفاده از مکانیسم ماشه توسط اروپایی‌ها دانست؛ زیرا ایران معتقد است به لحاظ حقوقی، اروپا حقی برای چنین اقدامی ندارد و چند روز پیش وزیر امور خارجه در نامه‌ای به دبیر‌کل سازمان ملل، اقدام سه کشور اروپایی در احیای قطع‌نامه‌های لغوشده و سوءاستفاده از مکانیسم ماشه را باطل دانست.
عباس عراقچی در نامه‌ای خطاب به آنتونیو گوترش دبیر‌کل سازمان ملل متحد، رئیس شورای امنیت، کایا کالاس نماینده عالی اتحادیه اروپا و اعضای شورای امنیت سازمان ملل، دلایل خود را تشریح کرد که چرا سه کشور اروپایی از هیچ‌گونه مشروعیت حقوقی، سیاسی و اخلاقی برای فعال‌سازی سازوکارهای برجام و قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (مصوب ۲۰۱۵) برخوردار نیستند. سه کشور اروپایی (E3) با اقدامات و اظهارات خود -از‌جمله حمایت سیاسی و مادی از تجاوز نظامی غیرقانونی و غیرموجه اخیر رژیم اسرائیل و ایالات متحده، نقض اصول بنیادین برجام و همچنین قصور مستمر و طولانی‌مدت در عمل به تعهداتشان- عملا جایگاه خود را به‌عنوان «شرکت‌کننده» در برجام از دست داده‌اند. از این‌رو هرگونه تلاش آنان برای احیای قطع‌نامه‌های لغوشده شورای امنیت، بی‌اعتبار و از نظر حقوقی باطل است. هرچند در این بین فرانسه، بریتانیا و آلمان تهدید کرده‌اند در صورت عدم پیشرفت، تحریم‌های شورای امنیت را تا پایان آگوست بازمی‌گردانند، تهران هم در واکنشی هشدار داده که این اقدام می‌تواند واکنش‌های تندتری از‌جمله خروج از معاهده NPT را به دنبال داشته باشد.
بازگشت کارشناسان فنی آژانس به ایران
در میانه مذاکرات دیپلماتیک، مسائل فنی نیز در جریان است. ایران اعلام کرده با سفر یک هیئت فنی از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موافقت کرده، اما بازدید از سایت‌های هسته‌ای آسیب‌دیده در دستور کار نیست. به گفته غریب‌آبادی، هدف این سفر، تنظیم شیوه‌نامه‌ای جدید برای همکاری است. در سوی دیگر، رافائل گروسی، مدیر‌کل آژانس که در سنگاپور به سر می‌برد، اعلام کرد «ایران باید شفافیت بیشتری درباره تأسیسات اتمی خود نشان دهد». وی ابراز امیدواری کرد که تا پیش از پایان سال میلادی، بازرسان آژانس به ایران بازگردند. هرچند تهران در سایه حملات اخیر، همکاری خود با آژانس را به تصمیم شورای عالی امنیت ملی مشروط کرده است.
دیپلماسی یا بازدارندگی؟
درحالی‌که اتحادیه اروپا در شکل‌گیری برجام نقش تاریخی ایفا کرده، اکنون خود در معرض آزمونی دوباره قرار دارد؛ زیرا به نوشته پولیتیکو «اروپا یا باید به نقش میانجیگری صادقانه در منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای بازگردد یا به دنباله‌رو ماجراجویی‌های نظامی اسرائیل و آمریکا بدل شود». تجربه حمله اسرائیل به رآکتور اوسیراک عراق که نه‌تنها مانع اشاعه نشد بلکه باعث مخفی‌کاری بیشتر شد، اکنون چون آینه‌ای پیش‌روی اروپا قرار گرفته است».
الی گرانمایه، پژوهشگر ارشد شورای روابط خارجی اروپا نیز هشدار داده است اسنپ‌بک نمی‌تواند ایران را به پذیرش غنی‌سازی صفر وادار کند. او گفته است: «تجربه نشان داده که ایران تنها در فضای دیپلماسی آبرومند حاضر به امتیازدهی خواهد بود».
مذاکره با آمریکا؛ شروطی برای بازگشت
البته در شرایط فعلی برخی از کارشناسان سیاست خارجی معتقدند مذاکره با اروپا بدون توافق با آمریکا حاصلی در بر نخواهد داشت؛ زیرا نه اروپا استقلال عمل کافی دارد و نه آمریکا به توافق طرفین اروپایی پایبندی احساس خواهد کرد. بنابراین ایران هم‌زمان باید مذاکرات غیرمستقیم خود با آمریکا را نیز با پیگیری شروط احیا کند.
شروط ایران واضح است؛ ۱. عدم حمله در جریان مذاکرات و ۲. دستیابی به توافقی که برای هر دو طرف برد-برد باشد که شامل رفع تحریم‌ها، پرداخت غرامت جنگ ۱۲روزه و حفظ حق غنی‌سازی هم بشود و در مقابل ایران در زمینه سطح غنی‌سازی اطمینان لازم مبنی بر حرکت‌نکردن به سمت بمب هسته‌ای را ایجاد کند. در همین راستا، عباس عراقچی چندی پیش در پاسخ به این پرسش فاکس‌نیوز که «آیا ایران آماده مذاکره مستقیم با دولت آمریکاست تا بتوان به راه‌حلی برای کاهش تنش‌ها دست یافت؟»، اظهار کرد: «ما برای گفت‌وگو آماده هستیم اما در حال حاضر برای مذاکره مستقیم، خیر. اگر آنها برای دستیابی به یک راه‌حل برد-برد جلو بیایند، من آماده تعامل با آنها هستم، به این معنی که ما آماده‌ایم تا هر اقدامی برای اعتمادسازی به منظور اثبات ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای کشورمان و اینکه فعالیت‌های هسته‌ای ما صلح‌آمیز باقی خواهد ماند و ایران به دنبال سلاح هسته‌ای نخواهد رفت، انجام دهیم». عراقچی ادامه داد: «در ازای آن، ما از آنها انتظار داریم تحریم‌ها را بردارند. این یک بازی برد-برد خواهد بود و ما آماده تعامل برای آن هستیم. بااین‌حال، ما نمی‌توانیم چنین مذاکراتی را به‌صورت مستقیم آغاز کنیم و همچنان ترجیح می‌دهیم به‌صورت غیرمستقیم مذاکره کنیم».
نشست با کشورهای دوست
در همین ایام، نشست سه‌جانبه ایران، روسیه و چین در تهران درباره مکانیسم ماشه و پرونده هسته‌ای ایران نشانه‌ای از تلاش ایران برای گسترش بازیگری چندجانبه در برابر محور غربی است. ایران نگاهی دقیق و حساب‌شده به ظرفیت دوستان خود دارد و سعی می‌کند در شرایط فعلی روسیه و چین را کنار خود حفظ کند تا مذاکرات استانبول منجر به توافقی برد-برد شود. هرچند واقعیت این است که گفت‌وگوهای استانبول نه صرفا درباره برجام بلکه درباره اعتبار نظم بین‌المللی و بقای دیپلماسی در جهانی است که گویی دوباره به منطق قدرت بازگشته است. ایران و اروپا اگرچه هرکدام با ملاحظاتی متفاوت بر سر میز آمده‌اند، اما تا پایان ماه آگوست، فرصت بسیار کوتاهی برای جلوگیری از فروپاشی نهایی یکی از مهم‌ترین توافقات کنترل تسلیحاتی قرن بیست‌و‌یکم باقی مانده است.
در این بین، نباید فراموش کرد که بازگشت گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران و اروپا، در شرایطی که سایه تهدید و تخاصم بر فضای دیپلماتیک سنگینی می‌کند، مسیری پیچیده و چندوجهی را پیش‌روی طرفین قرار داده است؛ مسیری که می‌تواند از یک توافق شکننده عبور کند یا به بن‌بست و بازگشت تحریم‌های بین‌المللی بینجامد. گفت‌وگوهای دیروز استانبول هرچند روزنه‌ای محدود به مسیر دیپلماسی گشود، اما واقعیت آن است که تا پایان ماه آگوست، زمان بسیار اندک و مخاطرات پیش‌رو بسیار سنگین است.
در ادامه، سه سناریوی اصلی قابل پیش‌بینی در این مسیر قابل بررسی است.
۱. توافق مشروط یا محدود: در این حالت، طرفین با درک شرایط بحرانی و اجتناب از تشدید تنش، به توافقی محدود دست می‌یابند. اروپا در ازای خودداری از فعال‌سازی سازوکار ماشه، مشوق‌هایی جزئی مانند تعلیق برخی تحریم‌ها یا تسهیل مبادلات مالی را پیشنهاد می‌دهد. در مقابل، ایران نیز باید سطح غنی‌سازی خود را کنترل کند یا شفافیت محدودی را در همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بپذیرد و مسئله اورانیوم غنی‌سازی‌شده ۶۰درصدی را هم شفاف کند که زیر خاک دفن شده یا کاملا نابود شده یا... . این سناریو پیامدهایی همچون «کاهش موقت تنش‌های سیاسی و اقتصادی، تداوم چارچوب دیپلماسی و باز‌ماندن مسیر گفت‌وگو، امکان مدیریت اختلافات در سطح فنی اما بدون ضمانت اجرائی بلندمدت و با تداوم بی‌اعتمادی متقابل» را در پی دارد.
۲. بازگشت به برجام یا توافق جامع: سناریوی دوم، احیای بخشی از برجام یا توافقی جدید با مشارکت مستقیم ایالات متحده است. این مسیر، مستلزم تعدیل مواضع سخت‌گیرانه، توقف اقدامات تنش‌زا و بازگشت به چارچوب برد-برد در مذاکرات است؛ چنان‌که معاون وزیر امور خارجه ایران نیز بر آن تأکید کرده است.
این سناریو هم نتایجی با خود دارد مانند «احیای کامل دیپلماسی هسته‌ای و پایان‌دادن به تهدیدهای متقابل، کاهش چشمگیر فشارهای اقتصادی و فراهم‌شدن زمینه سرمایه‌گذاری خارجی و همکاری منطقه‌ای اما نیازمند اراده سیاسی قوی در تهران، واشنگتن و پایتخت‌های اروپایی».
۳. عدم توافق و فعال‌سازی مکانیسم ماشه: در صورت عدم حصول پیشرفت در مذاکرات، فعال‌سازی سازوکار ماشه و بازگشت تحریم‌های شورای امنیت، محتمل‌ترین و در عین حال پرمخاطره‌ترین سناریو خواهد بود. در این وضعیت، واکنش متقابل تهران «از‌جمله خروج احتمالی از معاهده NPT یا توقف کامل همکاری با آژانس» می‌تواند فضای منطقه را رادیکال کند. پیامدهای این سناریو بدبینانه «انزوای ایران در نظام بین‌الملل، گسترش درگیری‌های منطقه‌ای و حتی تقابل مستقیم جدید، فروپاشی کامل ساختار برجام و بی‌اعتبارشدن نهادهای بین‌المللی و تشدید صف‌بندی جهانی میان ایران، چین و روسیه در برابر بلوک غرب» می‌تواند باشد.
بنابراین مذاکرات استانبول نه‌تنها درباره آینده برنامه هسته‌ای ایران، بلکه درباره سرنوشت دیپلماسی در نظمی جهانی است که بار دیگر به منطق قدرت بازمی‌گردد. اروپا اکنون با انتخابی سرنوشت‌ساز روبه‌رو است؛ بازگشت به نقش یک میانجی مستقل در راستای حفظ برجام یا پیروی از رویکرد تقابلی واشنگتن و تل‌آویو. ایران نیز در کنار حفظ ابزارهای بازدارنده، هم‌زمان کوشیده است مسیر گفت‌وگو را نبندد؛ چه از طریق مذاکرات فنی با آژانس و چه در قالب ابتکارات منطقه‌ای و چندجانبه. بااین‌همه، تا پایان تابستان موازنه میان عقلانیت و فشار تعیین خواهد کرد که آینده این مناقشه به سمت تثبیت صلح می‌رود یا تشدید تقابل.
آخرین اخبار روزنامه را از طریق این لینک پیگیری کنید.
