کاروانسرا؛ پیروزی بزرگ معماری ایران

 احسان رستمی‌پور: 54 کاروانسرای ایرانی در اجلاس اخیر یونسکو ثبت جهانی شدند و 24 استان را صاحب اثر ثبت جهانی کردند. بناهای تاریخی کاروانسراها همچنان در سراسر ایران استوار هستند و می‌توان صدها کاروانسرا را در کنار مسیر‌های رفت‌و‌آمد اصلی کشور تماشا کرد. گفته می‌شود زمانی ایران هزار کاروانسرا داشته تا رفت‌و‌آمد و تجارت بین شهرها و حتی بین کشورها را رونق ببخشد. آرتور پوپ، ایران‌شناس برجسته کاروانسراها را هم‌قدمت تاریخ تجارت می‌داند و معتقد است کاروانسراها در وحدت و رفاه ایران مؤثر بودند و به همین جهت شاه عباس تشویق شده تا ساخت کاروانسراها در سراسر ایران را رونق دهد. گفته می‌شود زمانی در هر 36 کیلومتر یک کاروانسرا در امتداد شاهراه‌های ایران وجود داشته است. آرتور پوپ نوشته که برحسب یک توافق عمومی تمام کاروانسراهای زیبا به شاه عباس نسبت داده شده اما ساخت کاروانسرا از قدیم رونق داشته و در طول تاریخ ایران ادامه پیدا کرده است. کاروانسراهای ایران محلی برای تبادل ارزش‌های انسانی بوده و در طول تاریخ کاروانیان مختلف در این محل به تبادل افکار، فرهنگ‌ها و ارزش‌های انسانی می‌پرداختند و کاروانسرا از این جهت اهمیت بسیاری داشته است. هرچند حالا تعداد کمتری از کاروانسراها باقی مانده اما همچنان صدها کاروانسرا در گستره کل ایران وجود دارند؛ از میان آنها حالا 54 کاروانسرا در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند.

از میان لیست انتظار بلند و بالا برای ثبت جهانی، سال 1399 پرونده کاروانسراهای ایرانی به یونسکو ارسال شد. پرونده‌ای که از چند سال قبل تهیه آن آغاز شده بود و بسیاری از ابتدا شانس زیادی برای ثبت جهانی آن قائل بودند. نخستین ارزیابان ایکوموس در مهرماه سال 1400 وارد ایران شدند تا بررسی میدانی وضعیت کاروانسراهای ایران برای ثبت جهانی آغاز شود و این پرونده در سال 1401 در دستور کار کمیته میراث جهانی یونسکو قرار گیرد.

چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث فرهنگی یونسکو قرار بود سال گذشته در شهر کازان روسیه برگزار شود. جنگ روسیه و اوکراین اما برپایی اجلاس یونسکو در روسیه را لغو کرد تا در سال 1402 ایران با سه پرونده راهی اجلاس میراث جهانی یونسکو به میزبانی شهر ریاض عربستان شود؛ کاروانسراهای ایران، یکی از این سه پرونده ارائه‌شده به یونسکو در این اجلاس بود. حمید بینایی‌فعال، مدیر فنی پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران با اشاره به سهمیه سالانه ایران در یونسکو می‌گوید: «براساس ضوابط یونسکو، ایران یک سهمیه سالانه برای ثبت جهانی دارد؛ سهمیه‌ای که می‌تواند برای پرونده‌های فرهنگی، طبیعی یا تلفیقی از این دو استفاده شود. پرونده‌ها نیز انواع مختلفی دارند و به شکل تک‌محوطه، یک سایت یا یک مجموعه زنجیره‌ای امکان ارائه به یونسکو را دارند. هرچند ارسال پرونده ضامن در جریان بررسی قرار‌گرفتن آن نیست. دبیرخانه یونسکو نیز با توجه به اولویت‌های مختلفی مانند تعداد اثر ثبت جهانی یک کشور، هر‌ساله تنها 35 پرونده را برای ارزیابی و طی مراحل ثبت جهانی ارسال می‌کند».

حمید بینایی‌فعال درباره علت انتخاب پرونده کاروانسراها برای تکمیل و ارائه به یونسکو می‌گوید: «با توجه به اینکه سهمیه سالانه ایران یک پرونده است، سیاست دفتر ثبت جهانی ایران بیشترین استفاده از این تک‌سهمیه بود و براساس آن سایت‌های زنجیره‌ای انتخاب خوبی هستند. ثبت سایت‌های زنجیره‌ای کار به‌شدت مشکل و چالش‌برانگیزی است اما دستاوردهای زیادی دارد. پرونده‌های مشابهی مانند خانه‌های ایرانی و قلعه‌های ایرانی که ماهیت زنجیره‌ای دارند هم تا‌کنون مطرح شده‌اند اما تصمیم گرفته شد تا این‌بار پرونده کاروانسراهای ایران تهیه شود».

کارشناس فنی پرونده ثبت جهانی کاروانسراها درباره تهیه این پرونده می‌گوید: «از سال 97 جمع‌آوری اطلاعات برای پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران آغاز شد. پیش از این دکتر احمدی‌رویینی در پرونده الحاق ایران به جاده ابریشم، در زمینه کاروانسراها هم فعالیت کرده بودند و اطلاعات پیش‌زمینه‌ای هم در دست بود. ما نیز از همه ظرفیت‌ها برای جمع‌آوری اطلاعات درباره کاروانسراهای ایران استفاده کردیم و از همه ادارات استانی وزارت میراث فرهنگی، پژوهشگاه میراث فرهنگی، صندوق احیا و حتی ارگان‌های دولتی خارج از میراث فرهنگی خواستیم که در زمینه شناسایی کاروانسراها و ارائه اطلاعات آنها به ما کمک کنند».

یک سهمیه و 56 کاروانسرا

سیاست استفاده حداکثری از سهمیه ثبت جهانی پیش از این نیز راه را برای ارائه پرونده مانند ثبت جهانی راه‌آهن سراسری، قنات‌ها و باغ‌های ایرانی باز کرده بود. در پرونده ثبت جهانی کاروانسراها نیز تلاش شده بود تا بیشترین تعداد کاروانسراها به یونسکو معرفی شود. در‌نهایت از 56 کاروانسرای پیشنهادی ایران 54 کاروانسرا موفق به ثبت جهانی شدند. بینایی‌فعال می‌گوید: «فارغ از پیگیری‌ها، خودمان جست‌وجو کردیم تا به بیشترین تعداد ممکن در همه استان‌ها برسیم. هدف ما این بود که بیشترین کاروانسراهای ممکن از بیشترین استان‌های ممکن کشور در این پرونده حضور داشته باشند».

دستاوردهای یک ثبت جهانی

مهم‌ترین دستاورد این پرونده توزیع آثار ثبت جهانی در ایران است. بسیاری از استان‌های ایران به‌ واسطه پرونده ثبت کاروانسراها صاحب اثر ثبت جهانی شدند. استان‌هایی مانند البرز، هرمزگان، بوشهر، خراسان شمالی یا قزوین پیش از این اثر ثبت جهانی نداشتند و حالا صاحب اثر ثبت جهانی شده‌اند. با وجود آثار سرشناسی که همچنان در فهرست بلند انتظار برای ثبت جهانی قرار دارند، توجه کمتری به آثار استان‌هایی مانند کهگیلویه‌و‌بویراحمد می‌شود؛ استانی که به ‌واسطه پرونده اخیر حالا یک کاروانسرای ثبت جهانی دارد.

حمید بینایی‌فعال، مدیر فنی پرونده کاروانسراها این گستردگی را یک دستاورد می‌داند و می‌گوید: «تلاش کردیم هر کاروانسرایی که شرایط ثبت جهانی را دارد، در این پرونده قرار دهیم. در پرونده موقتی که پیش از این به یونسکو ارسال کرده بودیم، تنها 17 کاروانسرا معرفی شده بود اما در پرونده نهایی نام 56 کاروانسرا قرار گرفت».

او درباره تأثیرات ثبت جهانی کاروانسراها می‌گوید: «بسیاری از این کاروانسراها در داخل بافت‌های ارزشمند تاریخی قرار دارند و بافت تاریخی اطراف کاروانسراها نیز از اثرات ثبت جهانی آنها بهره خواهد برد. در عقدا، میبد، خرانق، دهدشت، قزوین و... کاروانسرای ثبت جهانی شده در بافت تاریخی قرار دارد و ضوابط حفاظتی این ثبت و اثرات آنها بر بافت تاریخی، عاملی محرک و مثبت خواهد بود».

در سال‌های اخیر یکی از مهم‌ترین تأثیرات ثبت جهانی، ایجاد حساسیت حفاظتی برای آثار تاریخی و طبیعی بوده تا آنها را از گزند تخریب دور کند. کارشناس فنی پرونده ثبت جهانی کاروانسراها هم بر این موضوع تأکید دارد و می‌گوید: «ثبت جهانی در کشور ما یک ابزار حفاظتی است. عاملی که باعث شد دو طبقه از برج جهان‌نما در حریم میدان نقش جهان کاسته شود، ضوابط میراث جهانی بود».

گردشگری ایران در سال‌های اخیر شرایط سختی را تجربه کرده، با‌این‌حال رونق گردشگری همچنان یکی از تأثیراتی است که برای ثبت جهانی عنوان می‌شود و حمید بینایی‌فعال در‌این‌باره می‌گوید: «در روستاهای دورافتاده هم کاروانسرایی برای ثبت جهانی داشتیم که این موجب رونق آنها خواهد شد. با این اتفاق ظرفیت‌های گردشگری داخلی ما نیز افزایش پیدا می‌کند و مقاصد جدیدی برای گردشگران داخلی تعریف می‌شود».

بینایی‌فعال درباره تأثیرات مثبت این پرونده بر احیای کاروانسراها می‌گوید: «در مرز استان خراسان جنوبی و کرمان کاروانسرای چهل‌پایه وجود داشت که به دلیل محل قرارگیری احیای آن دشوار بود. به ‌واسطه پرونده ثبت جهانی حالا این کاروانسرا در حال مرمت و محافظت است».

استان‌هایی که بی‌نصیب ماندند

پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران، 24 استان را صاحب اثر جهانی کرد. بااین‌حال هفت استان گلستان، مازندران، زنجان، کردستان، ایلام، چهارمحال‌و‌بختیاری و سیستان‌و‌بلوچستان از حضور در این پرونده بازماندند. این در حالی است که کاروانسراهای ایران گستردگی زیادی دارند و در سراسر کشور نمونه‌هایی از آنها وجود دارد. حمید بینایی‌فعال درباره این اتفاق می‌گوید: «معاونت میراث فرهنگی در سه مرحله از تمام استان‌های کشور درخواست کرد تا مدارک کاروانسراهای خود را ارسال کنند. با وجود تلاش مسئولان استانی اما کاروانسرایی که واجد ارزش ثبت جهانی باشد، در این استان‌ها نبود. چندین نوبت از استان سیستان‌و‌بلوچستان و کردستان درخواست کردیم اما کاروانسرایی مناسب این پرونده در این استان‌ها وجود نداشت. همچنین در استان‌های مازندران و گلستان نیز کاروانسراها تخریب شده بودند و اثری که شرایط ثبت جهانی داشته باشد، وجود نداشت».

 از ساسانی تا قاجار

صدها کاروانسرا در سراسر ایران وجود دارد و گفته می‌شود که حدود 700 کاروانسرا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند. هر‌چند این آمار نیازمند پایش مجدد است و تجربه ثابت کرده که برخی از آثار ثبت ملی ممکن است اکنون دیگر وجود نداشته باشند؛ اما حمید بینایی‌‌‌فعال در مسیر تهیه پرونده ثبت جهانی از 200 کاروانسرا بازدید کرده و درباره معیار انتخاب 56 اثر برای این پرونده می‌گوید: «توالی تاریخی یکی از معیارهای ما برای انتخاب کاروانسراها بود و سعی کردیم از دوره‌های مختلف تاریخی بناهایی در این پرونده داشته باشیم. از دوره ساسانی تا قاجار کاروانسراهایی در این پرونده قرار گرفته و البته تعداد بناهای دوره صفوی به دلیل رونق ساخت کاروانسراها در آن دوره بیشتر از دیگر دوره‌های تاریخی است». 

او با اشاره به قدمت کاروانسراهای ثبت جهانی شده، می‌گوید: «سه کاروانسرا از این مجموعه دارای پیشینه ساسانی هستند. کاروانسرای نوشیروان سمنان با نظر باستان‌شناسان احتمالا پیشینه ساسانی دارد. کاروانسرای دیرگچین قم هم به استناد منابع مختلف پیشینه ساسانی دارد؛ هرچند که ساختمان فعلی این کاروانسرا مربوط به دوره صفوی است. همچنین کاروانسرای پرند تهران نیز مربوط به اواخر دوره ساسانی است. بناهای متأخرتر کاروانسراهای سعدالسلطنه، بستک و فخرآباد هستند که در دوره قاجار ساخته شده و در این فهرست قرار گرفته است».

معیار دیگری که در انتخاب کاروانسراها برای ثبت جهانی مدنظر قرار گرفته، محل قرارگیری و تنوع اقلیمی آنها بوده است. بینایی‌فعال در‌این‌باره می‌گوید: «تنوع طرح و پلان کاروانسراها و اقلیم محل قرارگیری آنها معیار دیگر ما بود. ما از اقلیم کوهستانی، جلگه‌ای، دشت و کویر و همه نقاط ایران، کاروانسراهایی برای این پرونده در نظر گرفتیم».

اصالت کاروانسراها، برگ برنده برای ثبت جهانی

از میان صدها کاروانسرای موجود، تعداد 56 اثر برای ثبت جهانی انتخاب شدند و یکی از مهم‌ترین معیارهای انتخاب آنها وضعیت مرمت، نگهداری و حفظ اصالت آنها بوده است. دخالت در معماری کاروانسراها و احیای آنها به شکلی که اصالت معماری آنها را خدشه‌دار کرده، مهم‌ترین دلیلی است که تعدادی از کاروانسراهای ارزشمند را از راهیابی به فهرست ثبت جهانی بازداشته است. حمید بینایی‌فعال، کارشناس فنی پرونده ثبت جهانی کاروانسراها، می‌گوید: «در بحث فنی اصالت و یکپارچگی کاروانسراها مهم است. به طور مثال کاروانسرایی در استان سمنان به دلیل تغییر ورودی بنا ویژگی لازم را برای ثبت جهانی نداشت. مجموعه ورودی کاروانسراها یکی از ویژگی‌های معماری آنهاست و در این کاروانسرا ورودی اصلی بسته و راه ورودی به پشت آن منتقل شده بود. این اقدام اصالت بنا را برهم زده بود و چون بنا در دست سرمایه‌گذار بود، اصلاح آن صورت نگرفت. درباره دیگری اتوبان ترانزیتی از کنار کاروانسرا کشیده شده و این اتفاقات ویژگی‌های لازم آنها را برای ارائه در فهرست میراث جهانی تحت تأثیر قرار داده بود».

او با اشاره به محدودیت بودجه و زمان ادامه می‌دهد: «کاروانسرای رباط ماهی بنای ارزشمندی است؛ اما به دلیل آسیب‌های فراوان نیاز به اقدامات حفاظتی اساسی دارد. وقتی یک کاروانسرا به بودجه و زمان درخورتوجهی برای رسیدگی و آماده‌شدن نیاز داشت، ما با محدودیتی روبه‌رو بودیم. در چنین شرایطی کاروانسراهایی در فهرست قرار گرفت که امکان دفاع از وضعیت و ارزش‌های آنها در یونسکو ممکن باشد».

معجزه معماری کاروانسراها

آرتور پوپ، ایران‌شناس برجسته، کاروانسراهای ایران را «یکی از پیروزی‌های بزرگ معماری ایران» توصیف می‌کند و معتقد است هیچ جای دیگر جز کاروانسرا نمی‌توانیم هماهنگی کامل‌تری در عملکرد و ساختار پیدا کنیم.

حمید بینایی‌فعال درباره معماری کاروانسراهای ایران می‌گوید: «معماری کاروانسرا متناسب با استفاده از آن بوده و سازندگان تلاش می‌کردند تا بیشترین سودمندی را در ساخت سازه لحاظ کنند. آن زمان ساخت چنین بناهایی کار آسانی نبوده است. سازنده کاروانسرا با مصائب مختلفی مانند تأمین مصالح روبه‌رو بوده و سعی می‌کرده با کمترین سازه، بیشترین استفاده از فضا را داشته باشد».

شاید در نظر نخست بسیاری از کاروانسراهای ایران شبیه به یکدیگر به نظر برسند؛ اما بینایی‌فعال نظر دیگری دارد و می‌گوید: «در کل کشور هیچ دو کاروانسرایی پلان‌های مشابه یکدیگر ندارند و حتی دو کاروانسرای پشت سر هم در یک مسیر کاروانی نیز مانند هم نیستند. در پلان‌های چارگوشه و دارای حیاط مرکزی که بیشترین نوع پلان استفاده‌شده بوده، کاروانسراها در ظاهر به یکدیگر شبیه هستند؛ اما در جزئیات، معماری و چینش فضاها با یکدیگر تفاوت‌های زیادی دارند. معماری حیاط مرکزی نیز به این دلیل رونق داشته که در شرایط بد آب‌و‌هوایی این شکل از معماری درون‌گرا کارکرد بهتری داشته است».

کارشناس فنی پرونده کاروانسراها، معماری آنها را این‌چنین شرح می‌دهد: «به طور کلی کاروانسرا باید فضای استراحت برای مسافران، فضای قرارگیری بار و فضای قرارگیری ابزار و وسایل حمل‌ونقل را داشته باشد. به این سه نیاز در هر کاروانسرا به شکل‌های مختلف پاسخ داده شده است. همچنین موضوع حفاظت از کاروانسراها هم در ساخت آنها دارای اهمیت بوده است. کاروانسراهایی که در داخل شهر قرار داشتند، برجی برای دیده‌بانی و حفاظت نداشتند؛ اما کاروانسراهایی که در مسیر رفت‌و‌آمد قرار داشتند، برج‌های دیده‌بانی نقش مهمی داشتند». بینایی‌فعال با تشریح انواع سکونت در کاروانسراها می‌گوید: «سکونت در کاروانسراها شکل‌های مختلفی داشته و نسبت به اقشار مختلف متفاوت بوده است. برای اسکان اعیان و اشراف در کاروانسراها فضایی تحت عنوان شاه‌نشین وجود داشته و ساخت این فضاها در پلان چهار ایوانی مرسوم بوده است. بخش دیگر مردم در داخل حجره‌های کاروانسرا اقامت داشتند و ایوانچه‌های جلوی هر حجره هرچند مربوط به آن حجره بوده؛ اما در زمان شلوغی کاروانسرا از ایوانچه هم به‌عنوان فضای اقامتی استفاده می‌کردند». او با تأکید بر نقش مهم شترخوان‌ در کاروانسرا می‌گوید: «در داخل شترخوان که محل استراحت چهارپایان بوده نیز سکوهایی برای استراحت وجود داشته و برخی که هزینه کمتری می‌کردند یا ترجیح می‌دادند در کنار بار و وسایل خود سکونت داشته باشند، از این سکوها استفاده می‌کردند. در برخی از کاروانسراها نیز ایوانچه‌هایی در داخل نمای کاروانسرا ساخته شده که از آنها نیز برای اقامت استفاده می‌کردند».

بینایی‌فعال به فرم‌های مختلف معماری در کاروانسراها اشاره می‌کند و می‌گوید: «اکثر کاروانسراها به صورت حیاط مرکزی است و در این پلان، اطراف حیاط حجره‌ها و شاه‌نشین‌ها قرار داشتند و در پشت حجره‌ها، به صورت طولی و دالانی شترخوان قرار داشته که ورودی و شکل آن بسته به هر کاروانسرا متفاوت بوده است. معماری عمده کاروانسراها به این شکل بوده؛ اما فرم‌های مختلفی داشتند؛ به طور مثال کاروانسراهایی با معماری هشت‌ضلعی داریم؛ مانند کاروانسرای امین‌آباد یا کاروانسرای سر‌پوشیده در مناطق سرد مرسوم بوده؛ مانند کاروانسرای خوی. فرم دایره نیز در کاروانسراها استفاده شده؛ مانند کاروانسرای زین‌الدین در یزد و‌ همچنین فرم هشت‌ضلعی نامنتظم مانند کاروانسرای انجیره. کاروانسراهای داخل بافت شهری هم مانند سعدالسلطنه و افضل با وجود حیاط‌های مستطیل، فرم ارگانیک خود را دارند».

چالش مدیریت آثار ثبت جهانی در ایران

نحوه مدیریت آثار ثبت جهانی یکی از سؤالات پرتکرار یونسکو از مسئولان ایران بوده است. ساخت‌وساز در حریم، تعرض پروژه‌های توسعه‌ای و وضعیت مرمت و حفاظت بناهای ثبت جهانی همواره برای فهرست ثبت جهانی ایران چالش‌برانگیز بوده است. ثبت 54 کاروانسرا در 24 استان کشور حالا مسئله تازه‌ای برای مدیریت میراث فرهنگی خواهد بود. وزارتخانه‌ میراث فرهنگی در سال‌های گذشته همواره با مشکل تأمین بودجه پایگاه‌های ثبت جهانی روبه‌رو بوده و حالا باید به فهرست مشکلات قبلی خود، حفاظت از 54 بنای ثبت جهانی دیگر را هم اضافه کند. حمید بینایی‌فعال درباره راهکارهای مدیریت کاروانسراهای ثبت جهانی می‌گوید: «در پرونده‌های قبلی مانند باغ ایرانی و قنات ایرانی راهکار امور پایگاه‌های جهانی برای پلان مدیریت، راه‌اندازی یک پایگاه مرکزی در تهران و راه‌اندازی دفاتر با ساختارهای متفاوت در استان‌ها بوده است. دفاتر استانی هم براساس تعداد اثر از راه‌اندازی یک دفتر با نیروهای مختلف تا انتخاب یک مسئول برای آن اثر ثبت جهانی متغیر بود. در پرونده کاروانسرا نیز چنین شیوه مدیریتی لحاظ شده و به طور مثال استان اصفهان با هشت کاروانسرای ثبتی باید یک دفتر مختص برای حفاظت و مدیریت کاروانسراها داشته باشد و استان‌هایی که یک کاروانسرای ثبتی دارند، نیز یک نفر به‌عنوان مسئول انتخاب شود تا در زمینه حفاظت، پاسخ‌گویی به یونسکو و مدیریت اثر فعالیت کند».  کارشناس فنی پرونده کاروانسراهای ایران می‌گوید: «در نهایت این ساختار می‌تواند به طور متمرکز با پایگاه کاروانسرای ایرانی در تهران ارتباط داشته باشد. این راهکار پیشنهادی برای مدیریت کاروانسراهای ثبت جهانی است اما موضوعی که باعث نگرانی شده، تعداد زیاد اثر در این پرونده است. مدیریت 54 اثر ثبت جهانی در نقاط مختلف کشور یک تشکیلات گسترده با بودجه مشخص نیاز دارد. امیدواریم اداره امور پایگاه‌های ملی و جهانی یک ساختار مدیریتی مناسب برای کاروانسراها ایجاد کند».

چالش واگذاری آثار ثبت جهانی

تعدادی از کاروانسراهای ثبت جهانی شده ایران از سال‌ها قبل به سرمایه‌گذار بخش خصوصی واگذار شده‌اند. هرچند منعی برای واگذاری این بناها وجود ندارد اما نحوه فعالیت سرمایه‌گذار در آنها پس از ثبت جهانی زیر ذره‌بین حفاظتی قرار خواهد گرفت. حمید بینایی‌فعال می‌گوید: «خوشبختانه تعدادی از سرمایه‌گذارهای مشغول در کاروانسراهای ثبت جهانی دغدغه حفاظت از آنها را دارند. به هر حال بهره اقتصادی بخشی از اهداف سرمایه‌گذار است اما اگر مسئله اقتصادی تنها اولویت سرمایه‌گذار باشد، آنها بلای جان کاروانسراها خواهند شد. امیدواریم نهادهایی که اقدام به واگذاری بناهای تاریخی می‌کنند بیش از اینکه به دنبال کمیت واگذاری باشند، بر روی کیفیت این واگذاری‌ها متمرکز شوند».

کارشناس فنی پرونده ثبت جهانی کاروانسراها معتقد است که چنین دغدغه‌هایی را می‌توان با ایجاد راهکارهای مطالعه‌شده رفع کرد. او به راهکاری که برای این دغدغه‌ها پیشنهاد کرده اما اجرائی نشده، اشاره می‌کند و می‌گوید: «باید یک طرح پژوهشی روی تعداد مشخصی از کاروانسراهای احیاشده انجام شود. باید در این طرح به شکل کارشناسی اقدامات سرمایه‌گذارها را بررسی کنیم تا متوجه شویم کدام اقدامات به اصالت بنا ضربه زده یا کدام ایده‌ها و اقدامات آنها مثبت بوده است. در نهایت براساس این آسیب‌شناسی به دستورالعمل مشخصی برای احیای کاروانسرا برسیم تا سرمایه‌گذار با ضوابط مشخصی روبه‌رو باشد و ملزم شود براساس‌آن اقدام کند».

درهای بسته کاروانسراها به روی گردشگران

آثاری که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت می‌شوند باید امکان بازدید داشته باشند و اگر درهای این آثار به روی گردشگران بسته باشد، چالشی برای آنها خواهد بود. روسیه سال‌ها تلاش کرد تا کاخ کرملین را ثبت جهانی کند اما تا زمانی که امکان بازدید از این بنا وجود نداشت، یونسکو با آن مخالفت می‌کرد. حالا شرایط بازدید از همه کاروانسراهای ثبت جهانی ایران باید مهیا شود تا این موضوع در آینده چالش‌برانگیز نشود. بینایی‌فعال درباره این چالش می‌گوید: «باید به دستورالعملی برای بازدید از این 54 کاروانسرای ثبت جهانی برسیم. به هر حال تعدادی از این کاروانسراها واگذار و به مراکز اقامتی تبدیل شده‌اند و نیاز است تا راهکاری برای امکان بازدید گردشگران از آنها تدوین شود. کاروانسراهایی که تبدیل به هتل و مرکز اقامتی شده‌اند می‌توانند زمان مشخصی در هفته را برای بازدید گردشگران تعیین کنند تا هم امکان بازدید فراهم باشد و هم آسایش گردشگران مقیم در این کاروانسراها حفظ شود».

حذف یکی از شاخصه‌های پرونده کاروانسراها

اثبات شاخصه‌های مدنظر یونسکو برای ثبت جهانی مهم‌ترین بخش تدوین یک پرونده است. در جلسه بررسی پرونده ثبت جهانی منظر فرهنگی ماسوله، نماینده ایکوموس (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی) بر اثبات‌نشدن هیچ‌یک از شاخصه‌های لازم در این پرونده تأکید کرد و در نهایت این پرونده رد شد. همچنین در جلسه بررسی پرونده کاروانسراهای ایران نیز یکی از شاخصه‌های تدوین‌شده در پرونده مورد تأیید قرار نگرفت. بینایی‌فعال درباره این اتفاق می‌گوید: «حتی اگر یکی از شاخصه‌های مدنظر یونسکو اثبات شود، امکان ثبت جهانی اثر وجود دارد. پرونده کاروانسراها براساس سه شاخصه نوشته شده بود که تنها دو شاخصه احراز شد. یکی از این شاخصه‌ها نشان‌دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک دوره خاص زمانی و مکانی بود و شاخصه بعدی نیز نشانی از یک واقعیت استثنائی از یک تمدن ازدست‌رفته یا حاضر بود که هر دو در پرونده احراز شدند».

لیستی که شاید بلندتر شود

صدها کاروانسرای تاریخی دیگر در سراسر ایران وجود دارند که تعدادی از آنها شاخصه‌های ثبت جهانی را دارا هستند اما هرکدام به دلیلی از ارائه‌شدن در این پرونده بازماندند. براساس ضوابط یونسکو، این امکان وجود دارد که با تهیه پرونده الحاقی در آینده بر تعداد کاروانسراهای ثبت جهانی ایران اضافه شود. حمید بینایی‌فعال می‌گوید: «اگر تعداد محدودی برای الحاق در نظر بگیریم، مشکلی وجود نخواهد داشت اما اگر قصد داشته باشیم دوباره تعداد زیادی کاروانسرا را به این پرونده اضافه کنیم باید از یک سهمیه ثبت جهانی دیگر هم استفاده شود». او که چند سالی در جست‌وجوی کاروانسراهای ایران بوده، معتقد است:عنوان یکی از این شاخصه‌ها‌ «نشان‌دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز» است. شاخصه بعدی نیز تحت عنوان «گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته» است که هر دو در این پرونده احراز شدند.

یک برد بزرگ و 2  باخت عجیب

اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در حالی به کار خود پایان داد که ایران از سه پرونده پیشنهادی خود تنها موفق به ثبت جهانی کاروانسراها شد. دو پرونده منظر فرهنگی شهر ماسوله و الحاق جنگل‌های دیزمار به جنگل‌های هیرکانی در این اجلاس ثبت نشدند. در پرونده الحاق جنگل‌های دیزمار به جنگل‌های ثبت جهانی هیرکانی، کشور آذربایجان موفق به الحاق دو منطقه خود به این پرونده شد اما پیشنهاد کرد جنگل‌های دیزمار ایران به پرونده پیشنهادی ثبت جهانی جنگل‌های ارسباران اضافه شود؛ پیشنهادی که پذیرفته شد. پرونده ثبت جهانی ارسباران هنوز تکمیل نشده اما فرصت ثبت جهانی جنگل‌های دیزمار در این اجلاس از بین رفت. پرونده ثبت جهانی منظر فرهنگی شهر ماسوله در حالی با اصرار مدیران فعلی وزارت میراث فرهنگی روبه‌رو بود که پیش از این مشخص شده بود به دلیل نقص فراوان تدوین پرونده، شانسی برای ثبت جهانی ندارد. در اجلاس اخیر نیز ایکوموس (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی) ایرادات بسیاری بر این پرونده گرفت و به شکل صریح درخواست ردشدن پرونده را مطرح کرد. پیش از این در چنین مواقعی سهمیه ثبت جهانی نیز از بین می‌رفت اما براساس پیش‌نویس امسال اجلاس یونسکو قرار شد تا پرونده ردشده سهمیه مربوط به آن را از بین نبرد، بر این اساس سهمیه ایران برای ثبت جهانی ماسوله حفظ شد تا این پرونده پس از اصلاحات اساسی سال‌های آینده دوباره در یونسکو مطرح شود.

ماجرای حذف 2 کاروانسرا از لیست ثبت جهانی

کاروانسرای عباسی اصفهان و یام آذربایجان شرقی دو بنایی بودند که از فهرست 56تایی حذف شدند و شانس ثبت جهانی را از دست دادند. کاروانسرای عباسی اصفهان که با نام هتل عباسی شناخته می‌شود، یکی از معروف‌ترین هتل‌های ایران است و در صورت ثبت جهانی می‌توانست ارزش‌های خود را به عنوان یک هتل تاریخی اثبات و از آن استفاده تبلیغاتی کند. همچنین کاروانسرای یام آذربایجان شرقی نیز به هتل تبدیل شده و ثبت جهانی می‌توانست تأثیر بسیاری روی رونق آن داشته باشد اما ثبت جهانی هر دو کاروانسرا با مخالفت روبه‌رو شد و در نهایت هر دو از لیست کاروانسراهای ثبت‌شده خارج شدند. حمید بینایی‌فعال، کارشناس فنی پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران درباره حذف این دو کاروانسرا می‌گوید: «اثری که در فهرست ثبت جهانی قرار می‌گیرد باید ارزش‌های برجسته جهانی آن احراز شود. اگر این ارزش‌ها احراز نشود، اثر هر چقدر هم مهم باشد امکان ثبت ندارد. یکی از موارد مهمی که ارزش‌های برجسته جهانی اثر را مشخص می‌کند، اصالت و یکپارچگی است. موضوع اصالت زیرمجموعه‌های مختلفی دارد مانند اصالت طرح، اصالت متریال، اصالت جایگاه و اصالت دانش سنتی ساخت». او دلیل قرارگرفتن دو کاروانسرای عباسی اصفهان و یام تبریز را در فهرست پیشنهادی این‌چنین توضیح می‌دهد: «با ارائه این دو کاروانسرا قصد داشتیم تا توانایی‌مان در بازسازی کاروانسرایی را که کاملا تخریب شده بود، نشان بدهیم. کاروانسرای یام در تبریز به طور کامل تخریب شده بود و حتی برای پیداکردن پلان این بنا، کار باستان‌شناسی انجام شد. پس از پیداشدن پی بنا توسط باستان‌شناسان بود که این کاروانسرا براساس مدارکی که وجود داشت، دوباره ساخته شد». کاروانسرای عباسی اصفهان نیز دوره‌ای از تخریب را تجربه کرده، بینایی‌فعال می‌گوید: «کاروانسرای مادرشاه یا عباسی اصفهان در اواخر دوره قاجار تخریب و دوباره عین به عین ساخته شده است. از این کاروانسرا اسناد تصویری مربوط به اوایل دوره قاجار در دست بود و اینها را با بنای فعلی تطابق داده بودیم تا شاهدی بر عین به عین سازی بنا باشد». با این حال ایکوموس (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی) از ابتدای روند بررسی پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران در اجلاس اخیر از این دو کاروانسرا نام برد و درخواست حذف آنها را مطرح کرد، درخواستی که در نهایت با موافقت روبه‌رو شد تا به جای 56 کاروانسرا، 54 کاروانسرای ایران مهر ثبت جهانی بخورند. بینایی‌فعال درباره دلیل حذف این دو می‌گوید: «تبدیل این بناها به هتل هیچ مشکلی برای ثبت جهانی نداشته است. در بازسازی کاروانسرای یام و عباسی سعی شده اصالت فرم و معماری رعایت شود اما چون این بازسازی با مصالح جدید بوده و این بناها اصالت مصالح ندارند، ایکوموس معتقد بود هر قدر هم سابقه این بناها تاریخی باشد اما آنها بازسازی شدند، بنای جدید محسوب می‌شوند و درخواست کرد تا آنها از فهرست نهایی حذف شوند».