سرنوشت غم‌بار مطبوعات در ایران

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق ؛ «کاغذ اخبار» نخستین روزنامه فارسی است که در ایران و توسط دربار منتشر شد و همین موضوع باعث شده بود که روزنامه در راستای منافع قدرت بگیرد. «کاغذ اخبار» روزنامه‌ای دولتی و فاصله انتشارش ماهیانه بود و برخی پژوهشگران نوشته‌اند که مجموع سطور آن با عنوان مقالات 217 سطر بوده است.

مهدی محسنیان‌راد در کتاب «رسانه‌شناسی» که توسط انتشارات سمت منتشر شده، می‌گوید حیات مطبوعات در ایران، در مقایسه با همسانان خود در سایر کشورهای جهان تقریبا غم‌بارترین سرنوشت را داشته است. او با اشاره به انتشار «کاغذ اخبار» می‌گوید که ما روزنامه‌نگاری را دیرهنگام و بی‌آنکه اطلاعی از الگوهای مرسوم جهانی داشته باشیم شروع کردیم. او درباره آغاز دیرهنگام انتشار روزنامه در ایران و تبعات آن نوشته:

«این دیر شروع کردن عواقبی داشت؛ مشابه عواقب تاخیر کودکان در زبان‌آموزی. زبان‌آموزی در نوزاد انسان از سنی خاص آغاز می‌شود. اگر کودکی در آن سن به هر دلیل از ارتباط با دیگران محروم شود، در بزرگسالی برای زبان‌آموزی با مشکلات جدی و گاه رفع‌ناشدنی مواجه خواهد شد. این بلایی است که در کار روزنامه‌نگاری بر سر ما آمده است. ما خیلی دیر شروع کردیم. 232 سال دیرتر از اولین کشور دارنده روزنامه. آن هم به اراده ملوکانه و آن‌گونه که حاکم وقت (محمدشاه قاجار) فرمودند به منظور تربیت مردم، نه آگاهی مردم».

«کاغذ اخبار» توسط یکی از اولین دانشجویان اعزامی برای تحصیل به اروپا با نام میرزا صالح شیرازی در دوران محمدشاه قاجار منتشر شد. او پس از بازگشت به ایران، فردی را برای آموختن صنعت چاپ سنگی به روسیه اعزام کرد و نخستین دستگاه چاپ سنگی نیز توسط همین فرد به ایران آورده شد و «کاغذ اخبار» با همان ماشین منتشر شد.

«کاغذ اخبار» به سیاق روزنامه‌های انگلیس قبل از آ‌ن که شروع به انتشار کند با چاپ اطلاعیه‌ای در رمضان 1252 قمری (نوامبر 1836 میلادی) خبر انتشارش را داد. این اطلاعیه «طلیعه» نام داشت و نکته‌ای در آن وجود دارد که به اعتقاد محسنیان‌راد همچنان مسئله اصلی همان نکته است. در بخشی از طلیعه «کاغذ اخبار» آمده بود:

«بر رای صوابنمای ساکنین ممالک محروسه مخفی نماناد که همت ملوکانه اولیای دولت علیه مصروف بر این گشته است که ساکنین ممالک محروسه تربیت شوند و از آنجا که اعظم تربیت آگاه ساختن از کار جهان است لهذا به حسب حکم شاهنشاهی کاغذ اخباری مشتمل بر اخبار شرقیه و غربیه در دارالطباعه ثبت و به اطراف و اکناف فرستاده خواهد شد.»

نویسنده «رسانه‌شناسی» با اشاره به اینکه هدف انتشار روزنامه «کاغذ اخبار» تربیت ملت عنوان شده بود نوشته:

«جمله صحیحی که منطبق با ماهیت رسانه‌هایی چون روزنامه، مجله، رادیو و تلویزیون است، باید قبل از هر چیز آن باشد که ملت باید مطلع باشد. بازنویسی خلاصه‌شده این اعلامیه نشان می‌دهد که شاه اراده فرموده‌اند که مردم ایران را تربیت کنند و معتقدند مهمترین تربیت، آگاهی از اخبار جهان، از چین و ماچین تا ینگه دنیا (آمریکا) است که به‌زودی هر ماه منتشر خواهد شد و بر همه مردم واجب است طبق مد روز زندگی کنند تا آسوده و راحت باشند.»

طلیعه «کاغذ اخبار» سندی است که نشان‌دهنده میزان ناآگاهی دربار قاجار از سازوکار و اهداف رسانه است. در این اطلاعیه همچنین به وضوح به فساد موجود در دربار اشاره شده و این نشان می‌دهد که این نه مسئله‌ای پنهان و بغرنج بلکه امری کاملا عادی بوده است. طلیعه «کاغذ اخبار» در دو برگ منتشر شده بود و مشخص نیست که آیا طلیعه دیگری هم پس از آن منتشر شده بود یا نه.

بین انتشار طلیعه «کاغذ اخبار» با انتشار روزنامه فاصله‌ای سه ماهه وجود دارد. از دیگر موضوعات قابل توجه درباره نخستین روزنامه ایرانی این است که این روزنامه درواقع نامی نداشت و مسئولان آن با ترجمه تحت‌الفظی لغت انگلیسی روزنامه آن را «کاغذ اخبار» نامیدند. در کتاب «رسانه‌شناسی» اشاره شده که احتمالا این روزنامه به صورت ماهانه به مدت سه سال منتشر شد. در آن دوره تولید دستی کاغذ در ایران به شکلی پراکنده انجام می‌شده است. برای مثال دکانداری در اصفهان به صورت دستی کاغذ تولید می‌کرده و هر ورق برگ را شش عباسی می‌فروخته است اما به احتمال زیاد کاغذ روزنامه «کاغذ اخبار» و سایر روزنامه‌های حکومتی دوره قاجار عمدتا از روسیه و کمتر از اروپا تامین می‌شده است.