فرار، مهاجرت یا چرخش مغزها؟

افسانه خلیلیان - فعال حوزه  فناوری اطلاعات

در یک چشم‌انداز، صنعت فناوری اطلاعات که همیشه در حال تحول و دگرگونی است، یک روند عجیب توجه جهانی را به خود جلب می‌کند. تعداد فزاینده‌ای از متخصصان فناوری از ایران در حال جمع‌آوری تخصص دیجیتالی خود هستند و مسیر مهاجرت را پیش‌روی خود انتخاب می‌کنند.

این پدیده که اغلب از آن به‌عنوان «فرار مغزها» یاد می‌شود، نه‌تنها پویایی صنعت فناوری جهانی را تغییر می‌دهد، بلکه تأثیرات عمیقی بر افراد و اقتصادها به جای می‌گذارد. اصطلاح «فرار مغزها» برای توصیف خروج دسته‌جمعی کارکنان و مدیران فناوری اطلاعات ماهر از یک کشور به کشور دیگر در جست‌وجوی فرصت‌های بهتر ابداع شد. این در حالی است که مهاجرت باعث رشد و شکوفایی فردی شده، ولی می‌تواند اقتصاد‌ کشور را در تلاش برای پر‌کردن شکاف استعدادها قرار دهد.

منتقدان می‌گویند این «فرار مغزها» به دلیل کمبود امکانات تخصصی، نوآوری و بهره‌وری بیشتر بوده که مانع پیشرفت در اقتصاد و نهادهای فرهنگی ایران شده است؛ جمعیت ایران از سال 1357 تا 1397 بیش از دو برابر شده و به 83 میلیون نفر رسیده بود. در همین دوره، محققان دانشگاه استنفورد تخمین زده‌اند‌ سهم مهاجران -‌از‌جمله مهاجران دائمی و موقت‌- تقریبا سه برابر شده است. تعداد زیادی از این مهاجران تحصیل‌کرده هستند یا در موقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی برجسته‌ای قرار دارند. 

شاخص مهاجرت خالص بالقوه گالوپ

(Gallup’s Potential Net Migration Index) که بین سال‌های 1393 و 1395 انجام شد، نشان داد ‌ بیش از یک‌چهارم ساکنان ایرانی با تحصیلات عالی در صورت امکان کشور را ترک خواهند کرد. 80 درصد مهاجرت‌ها انگیزه‌های اقتصادی و سیاسی دارند. در چند سال گذشته شاهد مشکلات اقتصادی و تورم فزاینده، همراه برخورد با اعتراضات مردمی، تنش‌های منطقه‌ای و... بوده‌ایم که به‌طور درخور توجهی به افزایش مهاجرت ایرانیان کمک کرده است. بر این اساس، برای افراد در حوزه فناوری اطلاعات سه عنصر اصلی مهاجرت، مشکلات اقتصادی، تورم و نبود فضای مناسب فناوری بوده است. در ذیل به چند مورد درباره علل اصلی مهاجرت می‌پردازیم:

فرصت های رشد محدود

در ابتدا به دلیل تحریم‌ها، نبود فرصت‌های رشد در صنعت فناوری ایران وجود دارد. با وجود داشتن فرهنگ، بسیاری از متخصصان احساس می‌کنند که دامنه پیشرفت شغلی در مقایسه با آنچه در اکثر کشورهای اروپایی و آمریکا وجود دارد، محدود است. بسیاری از استارت‌آپ‌ها در سال‌های اخیر با ورشکستگی مواجه شده و مسیر جدید مهاجرت را انتخاب کرده‌اند. این به‌ویژه برای افراد جاه‌طلبی که تصور می‌کنند در غول‌های فناوری شناخته‌شده جهانی یا استارت‌آپ‌های پیشگامانه کار می‌کنند، صادق است.

قوانین سخت‌گیرانه مهاجرت

سیاست‌های مهاجرتی در ایران همچنین می‌تواند برای متخصصان فناوری که به دنبال گسترش افق‌های خود هستند، موانع مهمی ایجاد کند. قوانین سخت‌گیرانه مهاجرت اغلب آنها را برای رشد شغلی بین‌المللی دشوار و توانایی آنها را برای به‌ دست آوردن تجربیات کاری متنوع و ایجاد یک شبکه جهانی محدود می‌کند.

فریب فرصت‌ها

مهم‌ترین عامل مهاجرت در میان متخصصان فناوری اطلاعات، وعده فرصت‌های بهتر است. چشم‌انداز فناوری اروپا متنوع است، با مناطق خاصی که نقش‌های تخصصی، اکوسیستم‌های نو‌پا، رو به رشد و فرصت‌هایی برای کار روی پروژه‌های پیشرفته ارائه می‌دهند. برای نمونه، برلین به خاطر فرهنگ راه‌اندازی استارت‌آپ‌ها و حضور پر‌جنب‌و‌جوش خود در حوزه‌های صنایع جدید دنیا، بسیار مشهور است. یا میدان سیلیکون لندن فرصت‌های متعددی را در زمینه استارت‌آپ‌های جدید فین‌تک ارائه می‌دهد؛ این در حالی است که با توجه به تحریم‌های سال‌های اخیر و نبود مدیریت صحیح نه‌تنها در صنعت فناوری اطلاعات بلکه در دیگر صنایع، نیروی انسانی متخصص یا به فکر مهاجرت یا سرکوب ایده‌ها 

خواهد شد.

زیرساخت فنی: کشش عمده

یکی دیگر از عوامل حیاتی که استعدادهای فناوری اطلاعات را جذب می‌کند، زیرساخت های تکنولوژیکی قوی است. شهرهایی که در پارک‌های فناوری پیشرفته، امکانات اینترنت پرسرعت و فضاهای کاری مدرن سرمایه‌گذاری می‌کنند، متخصصانی را جذب می‌کنند که به دنبال محیطی هستند که بتوانند در آن پیشرفت کرده و نوآوری ایجاد کنند. این امر در هجوم استعدادهای فناوری به شهرهایی مانند استکهلم، معروف به مراکز فناوری نوآورانه‌‌ و آمستردام، خانه صنعت مرکز داده، به‌سرعت در حال 

رشد و مشهود است.

کیفیت زندگی: فراتر از یک شغل

هنگامی که متخصصان فناوری اطلاعات مهاجرت را در نظر می‌گیرند، فقط به دنبال پیشنهاد شغلی هستند. کیفیت زندگی که شامل جنبه‌هایی مانند تعادل بین کار و زندگی، امکانات اجتماعی، مراقبت‌های بهداشتی، تحصیلات و شرایط کلی زندگی است، نقش مهمی در تصمیم‌گیری آنها دارد.

شهرهایی مانند کپنهاگ و وین به‌طور مداوم در شاخص‌های زیست‌پذیری جهانی رتبه‌های بالایی دارند که آنها را به مقصدی جذاب برای متخصصان فناوری تبدیل می‌کند.

شرایط اقتصادی

علاوه بر محیط کار هیجان‌انگیز، بسته‌‌های جبران خسارت نیز وجود دارد که در اروپا و ایالات متحده ارائه می‌شوند. در‌حالی‌که مشخصات می‌تواند بر اساس نقش و شرکت متفاوت باشد، متخصصان فناوری به‌طور کلی از حقوق بالاتر، گزینه‌های سهام و بسته‌های مزایای جامع برخوردار هستند. این انگیزه مالی می‌تواند عامل مهمی در جذب استعدادهای فناوری باشد.

فرصت‌های یادگیری متنوع

حضور دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی و غول‌های فناوری جهانی، بستری برای یادگیری و رشد مستمر را فراهم می‌کند. متخصصان فناوری این شانس را دارند که روی فناوری‌های پیشرفته کار کنند، در پروژه‌های نوآورانه شرکت کنند و از رهبران صنعت بیاموزند. این محیط فرهنگ یادگیری مادام‌العمر را تقویت می‌کند‌ که می‌تواند برای متخصصان جاه‌طلب فناوری بسیار جذاب باشد.

فرهنگ کارآفرینی

در نهایت، فرهنگ کارآفرینی در صنعت فناوری یک جاذبه بزرگ برای استعدادهای فناوری است. هما‌ن‌طور که می‌دانیم، تاریخچه غنی از استارت‌آپ‌های فناوری وجود دارد که به غول‌های جهانی تبدیل شده‌اند؛ از مایکروسافت و اپل گرفته تا گوگل و فیس‌بوک.