سکون صنعت

شرق: نزدیک به ۹۶ درصد صنایع کشور، صنایع خرد، کوچک و متوسط هستند؛ بنگاه‌هایی که بنا بر گزارش وزارت صنعت، معدن و تجارت غالبا زیر صد نفر کارکُن دارند. در این میان، بیشتر از ۶۵ درصد صنایع کشور در شهرک‌‌های صنعتی تجمیع شده‌اند، اما نزدیک به ۴۳ درصد شهرک‌‌های صنعتی کشور با نصف ظرفیت کار می‌کنند یا تعطیل شده‌اند. هرچند ‌آمارهایی از تعطیلی نیمی از واحدهای تولیدی در شهرک‌های صنعتی وجود دارد، اما دولت سیزدهم مدعی است شمار زیادی از تولیدی‌های راکد یا غیرفعال را احیا کرده است؛ ادعایی که نه با شرایط اقتصادی حال حاضر جور در‌می‌آید و نه با اعداد و ارقام قبلی.

 ۶۵ درصد صنایع کشور در دل شهرک‌های صنعتی

گزارش وزارت صنعت، معدن و تجارت نشان می‌دهد شهرک‌های صنعتی ایران، بیشتر از ۶۵ درصد صنایع کشور را در دل خود جای داده‌اند. در حال حاضر، حدود ۴۵۸ شهرک صنعتی با تقریبا ۵۷‌هزار‌و ۹۵۶ شرکت در ایران ثبت شده‌اند.

سازمان صنایع کوچک و شهرک‌‌‌های صنعتی ایران، مجموع شهرک‌ها و پهنه‌های صنعتی کشور را ۸۵۱ شهرک و ناحیه صنعتی اعلام کرده و توضیح داده است که این وسعت صنعتی تنها برای حدود یک‌میلیون‌و ۱۲ هزار نفر‌ به‌صورت مستقیم شغل ایجاد کرده است.

همین گزارش تأکید می‌کند که حدود ۹۳ درصد واحدهای موجود در شهرک‌های صنعتی، واحدهای خرد و کوچک هستند که واحدهای خرد با زیر ۱۰ نفر کارکُن و واحدهای کوچک با زیر ۵۰ کارکُن فعالیت می‌کنند. پنج درصد واحدهای متوسط را با ‌۵۰ تا صد نفر کارکُن‌ تشکیل می‌دهند و کمتر از دو درصد واحدها، واحدهای بزرگ هستند که بیشتر از صد نفر کارکُن دارند. بیشترین واحدهای فعال در شهرک‌های صنعتی، واحدهای تولید و بسته‌بندی مواد غذایی گزارش شده‌اند و در مجموع حدود ۴۳ درصد اشتغال صنعتی کشور در شهرک‌های صنعتی است.

 توزیع نامتوازن صنایع در ایران

نگاهی به نحوه توزیع شهرک‌های صنعتی در ایران نشان می‌دهد که بیشترین واحدهای صنعتی در تهران، البرز، اصفهان و خراسان رضوی قرار دارند و از این نظر، فاصله دیگر استان‌ها با استان‌های گفته‌شده شایان توجه است. بر اساس گزارش سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران، اصفهان با ۵۳ شهرک صنعتی، آذربایجان شرقی با ۳۷ شهرک صنعتی، آذربایجان غربی با ۳۰ و خوزستان و فارس هرکدام با ۲۷ شهرک صنعتی بیشترین شهرک‌های صنعتی کشور را در اختیار دارند.

در این میان، قم با سه شهرک صنعتی، قزوین و خراسان شمالی با چهار شهرک صنعتی و کهگیلویه و بویراحمد، سمنان و خراسان جنوبی با پنج شهرک صنعتی، ‌کمترین شهرک‌های صنعتی را در بین استان‌های کشور دار‌ند. نکته درخور توجه این است که برخی استان‌های محروم کشور از‌جمله سیستان و بلوچستان با ۱۳ شهرک صنعتی، چهارمحال و بختیاری با ۱۶ شهرک صنعتی، لرستان با ۱۴ شهرک صنعتی و هرمزگان با ۱۳ شهرک صنعتی از تهران و البرز با ۱۱ شهرک صنعتی، شهرک صنعتی بیشتری دارند؛ ‌با‌این‌حال شمار شرکت‌های مستقر در شهرک‌های صنعتی تهران و البرز ۱۷‌هزار‌و ۱۳۸ شرکت است و به عبارت دیگر پایتخت بیشترین شرکت صنعتی را دارد. پس از تهران و البرز، اصفهان با ۱۱‌هزار‌و ۱۸۵ شرکت و خراسان رضوی با هشت‌هزار‌و ۵۰۹ شرکت، بیشترین صنایع را در دل شهرک‌های صنعتی خود جای داده‌اند.

فاصله تعداد شرکت‌های صنعتی سایر استان‌ها با این چهار استان زیاد است و در‌واقع شکافی صنعتی بین این چهار استان و سایر استان‌های کشور وجود دارد. استان‌های کردستان با ۶۴، لرستان ۶۹، ایلام ۷۲، کهگیلویه و بویراحمد ۸۴ و خراسان شمالی با ۸۵ شرکت، کمترین شرکت‌های صنعتی مستقر در شهرک‌های صنعتی را دارند.

از لحاظ تنوع کالای تولید‌شده در شهرک‌های صنعتی کشور، فارس با ۲۶ کالا، اصفهان ۲۱، آذربایجان شرقی، خراسان رضوی و خوزستان هرکدام با ۱۹ و کرمان و گیلان هرکدام با ۱۶ نوع کالا در صدر تولید متنوع‌ترین انواع کالای تولیدی هستند. وزارت صنعت، معدن و تجارت اعلام کرده است حدود ۹۶ درصد کل صنایع موجود در کشور صنایع خرد، کوچک و متوسط هستند. همچنین بر مبنای گزارش این وزارتخانه، بیشتر از ۶۵ درصد واحدهای صنعتی کشور در شهرک‌های صنعتی مستقر شده‌اند.

 همچنین در زمینه توزیع نابرابر صنایع در استان‌های کشور باید گفت مطابق گزارش مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۸، از کل تولید کارگاه‌های صنعتی کشور، حدود ۷۹ درصد آن مربوط به ۱۰ استان شامل تهران، خوزستان، اصفهان، بوشهر، مرکزی، هرمزگان، آذربایجان‌ شرقی، البرز، خراسان‌ رضوی و قزوین بوده و سهم ۱۰ استان انتهایی شامل استان‌های گلستان، چهارمحال‌ و بختیاری، لرستان، اردبیل، خراسان‌ شمالی، خراسان‌ جنوبی، سیستان‌ و بلوچستان، کردستان، ایلام و کهگیلویه‌ و بویراحمد فقط ۳.۳ درصد بوده است. همچنین نکته شایان تأمل اینکه در سال ۱۳۹۸، در حالی سهم ۱۰ استان اول از کل تولیدات صنعتی کشور حدود ۷۹ درصد است، این شاخص در سال ۱۳۹۴ حدود ۷۷ درصد بوده است. درباره ۱۰ استان انتهایی نیز در حالی سهم این استان‌ها از تولیدات صنعتی کشور طی سال ۹۸ حدود ۳.۳ درصد است که این شاخص در سال ۱۳۹۴ حدود ۳.۶ درصد بوده است. در‌واقع در سال‌های گذشته، نه‌تنها کشور به‌ سمت تمرکززدایی حرکت نکرده، بلکه به سمت تقویت تمرکزگرایی نیز پیش رفته است. همچنین بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، ۴۳ درصد تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۱۳۹۸ در سه استان تهران، خوزستان و اصفهان رقم خورده و ۷۰ درصد آن فقط در ۱۰ استان کشور بوده است. بر اساس آمارها، ۱۰ استان شامل تهران، خوزستان، اصفهان، بوشهر، خراسان‌ رضوی، فارس، آذربایجان‌ شرقی، مازندران، البرز و کرمان از نظر تولید کالا و خدمات نهایی از دو برابر عملکرد تولیدی ۲۱ استان بیشتر بوده‌اند که این شاخص نیز به‌ خوبی گویای توزیع ناعادلانه صنایع و اشتغال در کشور است.

 ساز ناکوک شهرک‌های صنعتی

با‌این‌حال، اوضاع شهرک‌های صنعتی اصلا مساعد نیست و گزارش‌های متعددی از تعطیلی و نیمه‌تعطیلی تعداد زیادی از واحدهای تولیدی مستقر در این شهرک‌ها‌ حکایت دارند. وزارت صنعت، معدن و تجارت به‌تازگی اعلام کرده است نزدیک به ۴۳ درصد شهرک‌های صنعتی کشور تعطیل و نیمه‌تعطیل شده‌اند. گزارش‌هایی وجود دارد که پیش از این، شمار واحدهای تولیدی تعطیل در شهرک‌های صنعتی را تا ۵۰ درصد هم تخمین زده بود. با‌این‌حال، دولت سیزدهم مدعی است‌ شمار درخور توجهی از واحدهای صنعتی غیرفعال را احیا کرده است. در سال ۱۳۹۸ دولت دوازدهم اعلام کرده بود حدود ۹۰۴‌هزار‌و ۵۳۷ هزار نفر در شهرک‌های صنعتی مشغول به کار هستند که تقریبا رقمی نزدیک به جمعیت فعلی شاغلان شهرک‌های صنعتی با حدود یک میلیون نفر شاغل است. به عبارت دقیق‌تر، از چهار سال گذشته تاکنون فقط حدود ۱۰۷ هزار نفر و سالانه نزدیک به ۲۶‌هزار‌و ۸۰۰ نفر به جمعیت شاغلان شهرک‌های صنعتی اضافه شده است. اگر این افزایش جمعیت شاغلان را مربوط به احداث شهرک‌ها و واحدهای جدید بدانیم، ادعای احیای شمار درخور توجهی از واحدهای صنعتی راکد و غیرفعال، مورد تردید قرار می‌گیرد.