جعفر مدرس‌صادقی و «سوانح» غزالی

شرق: «سوانح» از احمد غزالی عنوان تازه‌ترین کتاب مجموعه «بازخوانی متون» است؛ مجموعه‌ای که با ویراستاری جعفر مدرس‌صادقی در نشر مرکز منتشر می‌شود و تاکنون چند متن از ادبیات کلاسیک در این مجموعه به چاپ رسیده است. در کتاب‌های این مجموعه، با تدوین مجدد متن و فصل‌بندی و پاراگراف‌بندی و یکدست‌کردن رسم‌الخط و نقطه‌گذاری و پیراستن بعضی عبارات معترضه بیرون از روال متن، تلاش شده تا متن به شکلی سرراست و بدون هیچ مانع و مکث ناخواسته‌ای خوانده شود و در عین حال، تمامیت متن به عنوان یک اثر ادبی محفوظ بماند. در توضیحات خود مجموعه آمده که همه تمهیدات ویراستار در جهت پیوستگی و یکپارچگی متن و ارائه اثری کامل و دارای یک چارچوب مشخص به کار رفته است.

هدف اصلی مجموعه «بازخوانی متون» خواندن متن بوده و به همین دلیل از حاشیه‌پردازی در کتا‌ب‌های مجموعه خودداری شده است. همراه با فهرستی از واژه‌ها، واژه‌نامه به منظور آشنایی با ویژگی‌های زبان متن تنظیم شده و در برابرگذاری واژه‌ها فقط معنای واژه در متن مورد نظر بوده است و افعال به همان صورتی که در متن به کار رفته‌اند در واژه‌نامه آمده‌اند و نه به صورت مصدری. در بخشی دیگر از توضیحات کتاب درباره شیوه ویرایش آثار آمده: «ویراستار این مجموعه اجازه هیج‌گونه دستکاری و دخل و تصرفی را در سبک متن به خود نداده است و از این بابت به خواننده اطمینان می‌دهد که چیزی به‌جز عین خود متن در برابر او نیست و تأکید می‌کند که آنچه در برابر اوست گزیده نیست و بازنویسی هم نیست؛ عین خود متن و صورت کاملی از خود متن است. هیچ حرکتی در جهت ساده‌سازی و هیچ‌گونه اعمال سلیقه‌ای به منظور تعدیل زبان متن در کار نبوده است. ویرایش‌های جدید این مجموعه تلاشی است برای دست‌یافتن به صورت اصلی و جوهر خود متن -صورتی که تاکنون در قالب نسخه‌های خطی و چاپ‌های مطابق با نسخه‌های خطی گرفتار مانده بود. با استفاده از همه منابع موجود و با زدودن آثار سهل‌انگاری‌ها و بی‌دقتی‌های کاتبان نسخه‌ها و همه اعمال سلیقه‌ها، متنی به دست داده می‌شود که به متن اصلی، یعنی اولین و کهن‌ترین روایت اثر، هرچه‌ نزدیک‌تر باشد». بر این اساس کتاب می‌گوید دیگر غول بی‌شاخ‌و‌دمی به نام ادبیات کهن وجود ندارد.

پیش از انتشار کتاب «سوانح»، یازده عنوان کتاب دیگر در مجموعه «بازخوانی متون» منتشر شده بود که عبارت‌اند از: «ترجمه تفسیر طبری»، «مقالات مولانا» (فیه ما فیه)، «مقالات شمس»، «تاریخ سیستان»، «سیرت رسول‌الله»، «عجایب‌نامه»، «قصه‌های شیخ اشراق»، «تاریخ بیهقی» «سیاست‌نامه»، «سفرنامه ناصرخسرو»، «تفسیر عتیق نیشابوری».

آن‌طور که در مقدمه کتاب توضیح داده شده، رساله «سوانح» را اولین‌بار هلموت ریتر در استانبول و در سال 1321 منتشر کرد. مبنای چاپ او شش نسخه بوده است که کهن‌ترین آنها نسخه‌ای است مکتوب به سال 677. مهدی بیانی یک سال بعد نسخه دیگری از «سوانح» را در تهران منتشر می‌کند؛ نسخه‌ای مکتوب به سال 659 هجری قمری یعنی هجده سال کهن‌تر از کهن‌ترین نسخه هلموت ریتر. به مروز نسخه‌های دیگری از این متن هم منتشر شده است. مدرس‌صادقی تأکید کرده که درست‌ترین و قابل‌اعتمادترین تصحیح «سوانح» بعد از تصحیح هلموت ریتر تصحیحی است که به همت نصرالله پورجوادی بر اساس تصحیح هلموت ریتر صورت گرفته و در سال 1359 منتشر شد. هر دو تصحیح به شیوه «التقاطی» انجام شده. اما ویرایش مدرس‌صادقی از متن «سوانح»، بر اساس تصحیح هلموت ریتر و روایت‌های مختلف همه نسخه‌‌هایی که در اختیار او و همه مصححین بعد از او بوده‌اند صورت گرفته است و به سیاق همه ویرایش‌های مجموعه «بازخوانی متون»، تلاشی به عمل آمده است تا از طریق همه روایت‌ها و با زدودن همه آثار دستکاری‌ها و دخالت‌های کاتبان و مصححان، به روایتی هرچه نزدیک‌تر به اصل خود متن دست پیدا کنیم.

احمد غزالی در رساله «سوانح» زبانی به‌شدت موجز و فشرده به کار برده و لب کلامش را به ساده‌ترین شیوه ممکن بیان کرده است. مدرس‌صادقی به پیوست «سوانح»، «مکتوبات» عین‌القضات همدانی را هم منتشر کرده است. عین‌القضات همدانی در این متن آنچه را که احمد غزالی سربسته و در پرده گفته باز می‌کند و به روشن‌ترین وجه ممکن با ما در میان می‌گذارد. عین‌القضات همدانی با «مکتوبات» به همانی راهی رفته که احمد غزالی رفته بود. او تجسم آن عاشقی است که در «سوانح» احمد غزالی به معشوق می‌پیوندد و با او یکی می‌شود.