آژاکس سوفکل در جهان معاصر

شرق: در آثار کلاسیک موضوعات و مسائل جهان‌شمول به‌گونه‌ای طرح شده‌اند که گذشت زمان نه‌تنها آنها را از اعتبار نمی‌اندازد بلکه می‌توان با رجوعی مدام به آنها هربار چیزی تازه از متن آنها بیرون کشید. رابرت اولتا در کتابی با عنوان «آژاکس» اقتباسی نو از این نمایش‌نامه مشهور سوفکل به دست داده و با نگاهی مدرن و امروزی به این نمایش‌نامه کلاسیک متعلق به یونان باستان اثری امروزی نوشته است. این اثر به‌تازگی با ترجمه عباس اکبری در نشر نیلوفر به چاپ رسیده است. اولین اجرای نمایش‌نامه «آژاکس» در آتن به سال 444 قبل از میلاد رخ داد. از آن زمان تاکنون، بارها این اثر به زبان‌های روز جهان ترجمه و اجرا شده است. در زبان یونانی، نام شخصیت اصلی این نمایش آیاس یا ایاک یا آی‌آی به معنی مویه و زاری است و های‌هایِ گریه زبان فارسی را به ذهن متبادر می‌کند. در ترجمه انگلیسی از زبان یونانی، آیاس به آژاکس تبدیل شد و به همین نام مشهور ماند. رابرت اولِتا، نمایش‌نامه‌نویس آمریکایی، این شخصیتِ اسطوره‌ای را به زمان معاصر آورده و او را به‌عنوان یکی از فرماندهان ارتش آمریکا در جنگی با آمریکای لاتین پرداخت کرده و به این ترتیب، اقتباسی نو از اثر سوفکُل را رقم زده است. داستان نمایش‌نامه «آژاکس» سوفکل بعد از مرگ آشیل، پهلوان بزرگ اساطیر یونان، اتفاق می‌افتد. ماجرا از این قرار است که وقتی آشیل می‌میرد، آژاکس، یکی دیگر از دلاوران اساطیر یونان، به‌واسطه رشادت‌هایی که در جنگ به‌ خرج می‌دهد، توقع دارد زره آشیل، که در حکم بازوبند پهلوانی کشور است، به او داده شود. زره را اما به‌دسیسه، به منلائوس می‌دهند و آژاکس از این موضوع خشمگین می‌شود و درصدد انتقام برمی‌آید. همان‌طورکه اشاره شد، رابرت اولِتا در اقتباس خود از نمایش‌نامه سوفکل همان داستان سوفکل را گرفته و به متن روزگار معاصر آورده و البته به‌اقتضای زمانه تغییراتی در آن داده است. آژاکس در کتاب «آژاکس» رابرت اولِتا یک فرمانده نظامی ارتش آمریکاست؛ فرماندهی که در جنگ با آمریکای لاتین حضور دارد. در روایت آژاکس اولِتا دعوا بر سر غنایم جنگی است. کتاب «آژاکس» با یادداشتی از خود رابرت اولِتا درباب اقتباسش از نمایش‌نامه «آژاکس» سوفکل همراه است. او در بخشی از این یادداشت نوشته: «از شگفتی‌های آژاکس سوفکل حساسیت آن نسبت به زمان ماست. به عبارتی، آماده انطباقی زنده و وحشت‌آفرین است. به یاد دارم اولین‌بار که پیتر سلرز از من پرسید که آیا علاقه‌ای به تهیه نسخه‌‌ای امروزی از آژاکس در صحنه‌ای مقابل پنتاگون دارم یا نه، ذهنم مغشوش شد. بی‌تردید، می‌توان گفت که جنگجویان یونان قدیم همین فرماندهان آمریکایی امروز هستند. آژاکس روح زنده فرماندهان ما و تجسم خشم و قدرت و جاه‌طلبی‌ آنهاست. می‌توان آنها را در میدان رژه با لباس‌های جنگی، با پوتین چتربازی یا کلاه سبز امروزی دید. آدم می‌داند که کجا به مدرسه رفته‌اند؛ همسران و دوست‌هایشان چه قیافه‌ای دارند و می‌توان آنها را در بالگردها دید که تجاوزکارانه هوای پیرامون را می‌شکافند و پیش می‌روند. چه تفاوتی است میان کشتی‌هایی که رو به تروا می‌رانند و زیردریایی‌های سه‌دماغه‌ای که یخ‌های سطح دریا را می‌شکافند و گشت می‌دهند؟ فکر درونی هر دو پیوسته یکی است، فقط فناوری تغییر کرده است». آن‌طورکه مترجم کتاب در پیش‌گفتارش توضیح داده، رابرت اولتا نمایش‌نامه‌نویس و استاد نمایش‌نامه‌نویسی است که در سال 1940 در نیویورک متولد شده است. او تاکنون ده‌ها نمایش‌نامه نوشته که همگی اجرا شده‌اند و سپس به صورت کتاب یا در نشریات مختلف به چاپ رسیده‌اند. اقتباس از نمایش‌نامه‌های کلاسیک و قراردادن شخصیت‌های اسطوره‌ای در دنیای معاصر با موقعیت‌های مشابه از علایق اوست و این کاری است که در همین کتاب «آژاکس» انجام داده است. سوفکل یکی از سه نمایش‌نامه‌نویس بزرگ یونانی است که اگرچه بیش از 120 نمایش‌نامه نوشته اما تنها هفت اثر او به دست ما رسیده که یکی از آنها «آژاکس» است. این هفت اثر همگی بر پایه اسطوره و تاریخ بنا شده‌اند و همگی به جز «آژاکس» ساختاری مثل آثار آشیل و اوریپید، دو نمایش‌نامه‌نویس هم‌عصر سوفکل، دارند. عباس اکبری در بخشی از پیشگفتارش به این نکته اشاره کرده که سوفکل در مقایسه با آشیل، تأکید اصلی را بر یک شخصیت قرار داد و از نقش همسرایان در نمایش کاست. شخصیت‌های او پیچیده‌اند و از نظر روان‌شناسی، انگیزه‌های روشن و مشخصی دارند. او قهرمانانی نجیب دارد که البته بی‌خطا نیستند.