صف‌آرایی در بازار نفت

شرق: صف‌آرایی عربستان و روسیه در مقابل بلوک غرب در بازار انرژی خبرساز شده است. حالا نه‌تنها کشورهای عربی و تولیدکنندگان بزرگ نفت خاورمیانه قراردادهای متعدد انرژی را با چین به امضا رسانده‌اند؛ بلکه در زمینه تولید انرژی هم به صف روسیه پیوسته و با کاهش سقف تولید روزانه تصمیم دارند قیمت نفت را افزایش دهند. صف‌آرایی شرق به مذاق بلوک غرب خوش نیامده است؛ چرا‌که اعضای اتحادیه اروپا با کاهش قیمت نفت، به‌تازگی توانسته‌اند اقتصاد خود را از شوک جنگ روسیه رهانده و تورم خود را کاهش کنند و از آن سمت زمستان سخت مورد انتظار را با تکیه بر نیروگاه‌های سوخت فسیلی، پشت سر بگذارند. به جز این آمریکا و اروپا از افزایش قیمت نفت و به دنبال آن افزایش درآمدهای روسیه نگران هستند.

تصمیم غیرمنتظره نفتی

اعضای سازمان کشورهای صادرکننده نفت یا اوپک با مشارکت تولیدکنندگان بزرگ نفتی غیر عضو اوپک یا اوپک‌پلاس به طور غیرمنتظره اعلام کردند که تولید نفت خود را روزانه یک‌میلیون‌و ۱۶۰ هزار بشکه دیگر کاهش می‌دهند. این موضوع در حالی رخ داد که آنها در شروع پاییز گذشته هم تصمیم گرفته بودند تولید نفت خود را دو میلیون بشکه کاهش دهند. به‌این‌ترتیب تولیدکنندگان اوپک و اوپک‌پلاس در مجموع تولید روزانه نفت خود را سه‌میلیون‌و 660 هزار بشکه کمتر می‌کنند. این میزان چیزی حدود 3.7 درصد از تقاضای جهانی نفت است. تصمیم به کاهش تولید نفت در شرایطی گرفته می‌شود که پس از جنگ روسیه و اوکراین، قیمت هر بشکه نفت تا حدود 130 دلار صعود کرد و درآمدهای سرشاری نصیب کشورهای تولیدکننده نفت شد؛ اما قیمت بالای نفت و گاز دوامی نداشت و بهای هر بشکه نفت خام با شروع بهار امسال به کمترین رقم 15 ماه اخیر رسید و به کانال 70 دلار رسید. قیمت بالای نفت که به 127 دلار در هر بشکه رسیده بود، سبب شد عربستان سعودی، به‌عنوان یکی از سه تولیدکننده بزرگ نفت جهان، درآمد سالانه حدود 326 میلیارد دلاری را ثبت کند. به گزارش بلومبرگ سازمان کل آمار عربستان سعودی اعلام کرد که درآمد عربستان سعودی از صادرات نفت خام و فراورده‌های پالایش‌شده در دسامبر، به 22.8 میلیارد دلار رسید. درآمد دسامبر، پایین‌ترین درآمد ماهانه در حدود یک سال گذشته بود؛ اما درآمد نفتی عربستان سعودی در سال ۲۰۲۲، به حدود ۳۲۶ میلیارد دلار رسید و باعث شد برای نخستین بار در حدود یک دهه گذشته، این کشور مازاد بودجه پیدا کند. رکورد قبلی درآمد سالانه عربستان از فروش نفت، در سال ۲۰۱۲ بود. این درآمد سرشار نفتی نرخ رشد اقتصادی عربستان را به 8.7 درصد رساند که سریع‌ترین نرخ رشد در میان کشورهای عضو گروه ۲۰ بود. بلومبرگ می‌نویسد که درآمد نفتی بادآورده، پول بیشتری برای برنامه متنوع‌سازی اقتصادی فراهم می‌کند که تحت نظر محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، دنبال می‌شود.

چالش قیمت بالای نفت برای اروپا و آمریکا

قیمت بالای نفت پس از جنگ روسیه و اوکراین، دو چالش عمده برای کشورهای بلوک غرب ایجاد کرد. اولین چالش این بود که اتحادیه اروپا به‌عنوان واردکننده بزرگ انرژی، با صعود قیمت نفت و گاز، امنیت پایدار انرژی خود را از دست داده و از نظر رشد اقتصادی و شاخص‌های کلان اقتصاد با مشکل مواجه می‌شد. چنان‌که با جهش قیمت انرژی، نرخ تورم در برخی کشورهای اروپایی مانند انگلیس دو‌رقمی شد و یورو‌نیوز به نقل از مؤسسه ملی آمار آلمان نوشت که نرخ تورم بزرگ‌ترین اقتصاد اتحادیه اروپا، در سال 2022 به 7.9 درصد رسیده است که این رقم رکوردی تاریخی را برای این کشور از زمان تشکیل آلمان پس از جنگ جهانی دوم است. این میزان تورم حتی از میزان متوسط تورم در فرانسه در سال ۲۰۲۲ با رقم 5.2 بسیار بالاتر است. روث بند، رئیس مؤسسه آماری دستاتیس، در بیانیه‌‌ای اعلام کرد که «نرخ بالای این تورم سالانه و تاریخی عمدتا به دلیل افزایش شدید قیمت محصولات حاصل از انرژی و محصولات غذایی از زمان شروع جنگ در اوکراین است». چالش دوم این بود که بلوک غرب تمایلی ندارد که با افزایش قیمت انرژی، درآمدهای روسیه افزایش داشته باشد. روسیه یکی از سه تولیدکننده بزرگ نفت و گاز جهان است و پس از حمله به اوکراین از سوی اتحادیه اروپا تحریم شد. همچنین بلوک غرب برای کاهش درآمدهای روسیه توافق کردند که سقف 60 دلاری برای هر بشکه نفت روسیه در نظر بگیرند که البته چین به‌عنوان بزرگ‌ترین واردکننده نفت جهان اعلام کرد که در معامله با روسیه به صورت توافقی با این کشور عمل می‌کند و به سقف قیمت 60 دلاری پایبند نخواهد بود.

زمستان سختی که به‌سادگی گذشت

به هر حال قیمت بالای نفت و گاز جهان پس از جنگ اوکراین دوامی نداشت؛ نه‌تنها اتحادیه اروپا توانست با تدابیر فوری، «زمستان سخت» مورد انتظار را به‌سادگی پشت سر بگذارد که چندی پیش «یورو استات» آژانس آمار اتحادیه اروپا اعلام کرد که تورم در ۲۰ کشوری که از واحد پول یورو استفاده می‌کنند، با کاهش قیمت انرژی به پایین‌ترین سطح در یک سال گذشته رسیده است و در‌این‌میان کریستین لاگارد، رئیس بانک مرکزی اروپا، تأکید کرد که «بانک مرکزی اروپا تلاش می‌کند تورم را به هدف دو درصد خود بازگرداند». از آن سو گزارش‌ها نشان می‌داد که تحریم‌ها و کاهش قیمت انرژی مؤثر افتاده و درآمدهای نفت و گاز روسیه به‌شدت کاهش داشته است. روسیه حدود یک‌سوم درآمدهای خود را از طریق فروش نفت و گاز تأمین می‌کند که این رقم نشان‌دهنده وابستگی بالای این کشور به درآمدهای حاصل از فروش انرژی است. رویترز در پایان زمستان گذشته به نقل از آژانس بین‌المللی انرژی اعلام کرد که به دلیل تعیین سقف مشخص برای بهای نفت و گاز وارداتی از روسیه از طرف کشورهای غربی، درآمد این کشور از محل صادرات این محصولات در ماه ژانویه ۴۰ درصد کاهش یافته است. بر‌اساس آمارهایی که این آژانس در اختیار خبرگزاری‌های بین‌المللی قرار داده است، درآمد روسیه از محل صادرات نفت و گاز در ژانویه ۲۰۲۳ حدود ۱۸.۵ میلیارد دلار بود و در مقایسه با رقم مشابه در ژانویه سال گذشته که حدود ۳۰ میلیارد دلار بود، ۳۸ درصد کاهش نشان می‌داد. فاتح بیرول، مدیرعامل آژانس بین‌المللی انرژی، به این رسانه گفته بود که پیش‌بینی می‌کند که درآمدهای روسیه از محل صادرات انرژی در ماه‌های آینده باز هم کاهش داشته باشد و این سیر نزولی در میان‌مدت، به دلیل کاهش دسترسی روسیه به فناوری و سرمایه‌گذاری شدیدتر خواهد شد. در این گزارش همچنین تأکید شده است که در سال گذشته میلادی حدود ۱۵۰ میلیارد دلار از بودجه روسیه از صادرات انرژی تأمین شده است و برخی از گزارش‌ها حاکی است که روسیه برای جبران کسری بودجه ناشی از هزینه‌‌های سنگین جنگ در اوکراین ناگزیر شده بخشی از ذخایر ارزی خارجی خود را مصرف کند.

تلاش‌ها برای افزایش قیمت نفت

با این حال شرایط مطابق میل بلوک غرب پیش نرفته و کشورهای عضو اوپک و اوپک‌پلاس که روسیه هم در آن عضو است، از ابتدای پاییز گذشته توافق کردند که تولید روزانه نفت را حدود دو میلیون بشکه کاهش دهند؛ اما این تصمیم نتوانست تأثیر چندانی بر قیمت نفت در میان‌مدت بگذارد و سیر نزولی قیمت نفت باعث شد که چندی پیش وال‌استریت ژورنال به نقل از برخی منابع آگاه اعلام کند که امارات قصد خروج از اوپک را دارد تا بتواند بدون پایبندی به محدودیت‌های این سازمان نفتی، تولید را بالا برده و درآمد نفتی خود را افزایش دهد. هرچند که بلومبرگ این خبر را تکذیب کرد و به نقل از برخی منابع آگاه نوشت که امارات قصد خروج از اوپک را ندارد؛ اما به نظر می‌رسید که تولیدکنندگان بزرگ، از سیر نزولی بهای نفت رضایت ندارند و حالا دوباره این دسته از تولیدکنندگان بزرگ نفت تصمیم گرفته‌اند که سقف تولید خود را باز هم یک‌میلیون‌و 660 هزار بشکه دیگر کاهش دهند. این تصمیم توانست قیمت نفت خام را به کانال 80 دلار برگرداند؛ اما واکنش آمریکا و بلوک غرب را به دنبال داشت. دولت آمریکا تصمیم برای کاهش بیشتر تولید از طرف تولیدکنندگان بزرگ نفت را «غیرقابل توصیه» خوانده است. بعضی از تحلیلگران بازار نفت بر این باورند که با تحولات اخیر قیمت نفت در سال جاری ممکن است حتی به صد دلار هم نزدیک شود. رویترز در این زمینه نوشته است که ریستاد انرژی و بسیاری دیگر از بانک‌ها و تحلیلگران دنیا عقیده دارند کاهش تولید اوپک‌پلاس عرضه نفت را در بازار محدودتر می‌کند و قیمت آن را در ادامه سال جاری میلادی به بالاتر از صد دلار در هر بشکه می‌رساند و این مسئله زمینه یک درگیری دیگر با غرب را آماده می‌کند؛ آن‌هم در شرایطی که غرب درگیر بالا‌رفتن نرخ بهره است. گلدمن ساکس هم پیش‌بینی خود را از قیمت نفت برنت تا پایان سال جاری میلادی پنج دلار افزایش داده و 95 دلار در هر بشکه اعلام کرده است. گلدمن اعلام کرد آزادسازی ذخایر استراتژیک نفتی در آمریکا و فرانسه به‌ خاطر ادامه اعتصاب‌ها و همچنین خودداری واشنگتن از پر‌کردن این ذخایر در سال مالی 2023 احتمالا از دلایل این تصمیم اوپک‌‌پلاس بوده است. دولت آمریکا هم عقیده دارد بالارفتن قیمت نفت تلاش‌های آن برای مهار تورم را بی‌اثر می‌کند. بر‌اساس این گزارش این تصمیم نشان‌دهنده اتحاد داخل ائتلاف اوپک‌‌پلاس برخلاف فشار واشنگتن بر شرکای خود در حاشیه‌ خلیج فارس جهت تضعیف روابط آنها با مسکو است، این تصمیم همچنین تلاش غرب برای محدود‌کردن درآمد نفتی روسیه را ناکام می‌گذارد. الکساندر نواک، معاون نخست‌وزیر روسیه، گفت یکی از دلایل این کاهش تولید برهم‌زدن پویایی بازار بوده است. آژانس بین‌المللی انرژی اعلام کرد این کاهش تولید شرایط بازار را پیچیده‌تر می‌کند و قیمت نفت را در بحبوحه فشار تورم افزایش می‌دهد. برخی تحلیلگران عقیده دارند این کاهش تولید نشان می‌دهد ائتلاف اوپک‌‌پلاس متحد است و روسیه هنوز هم یک بخش مهم و اساسی در این گروه به حساب می‌آید. علیرضا خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک، در تحلیل هم‌صدایی روسیه و کشورهای عربی برای کاهش تولید نفت و تلاش برای افزایش قیمت آن به «شرق» می‌گوید که «ما مدت‌هاست شاهد روندی نزولی در قیمت نفت هستیم؛ نفتی که به 120 دلار رسیده بود، به‌تازگی تا 70 دلار کاهش یافته است. این روند بیانگر یک واقعیت است و آن اینکه اگر اقدامی صورت نگیرد، روندی نزولی ادامه پیدا می‌کند. در چنین شرایطی مسلما کشورها منتظر نمی‌نشینند تا قیمت نفت سقوط کند و بعد کاری کنند؛ بنابراین در مرحله اول تولید را دو میلیون بشکه کاهش دادند و چون کافی نبود، تصمیم گرفتند کاهش دیگری هم داشته باشند. البته کاهش فعلی داوطلبانه است». به گفته او در کاهش‌هایی که داوطلبانه صورت می‌گیرد، چندان تضمینی وجود ندارد و هر کشور که زمانی تولیدش را داوطلبانه کاهش داده باشد، می‌تواند داوطلبانه هم کاهشش را پس بگیرد. پس بهتر این است که در جلسات اوپک و اوپک‌‌پلاس وضعیت بازار، سمت‌و‌سوی حرکت بازار، عرضه و تقاضاها و میزان کاهش مورد نیاز به دقت بررسی شده و تصمیمی قاطع و سازمانی در‌این‌باره گرفته شود. خطیبی می‌افزاید: «ما به یک کاهش سازمانی در این موضوع نیاز داریم. البته کاهش داوطلبانه اقدام مثبتی بوده؛ اما اصولی‌تر آن است که در یک جلسه با بررسی دقیق برای تعادل بازار تصمیم‌گیری شود. در واقع هرچند در وهله اول در پی این تصمیم بازار با یک شوک افزایشی مواجه شده؛ اما اگر تقاضا خوب نباشد، این اقدام داوطلبانه چندان جواب نخواهد داد و پس از مدتی تأثیر خود را از دست می‌دهد؛ از‌این‌رو به یک اقدام اصولی‌تر برای کاهش تولید نیاز است. هنوز هم این امکان وجود دارد که به درخواست برخی اعضا چنین جلساتی تحت عنوان جلسات فوق‌العاده تشکیل شود». نماینده سابق ایران در اوپک واکنش آمریکا به تصمیم کاهش تولید را قطعی و منفی ارزیابی می‌کند. به باور او «آمریکا به دو دلیل مخالفت خواهد کرد؛ اولا اینکه همواره مایل است بی‌چون‌و‌چرا از دستوراتش پیروی شود؛ درحالی‌که این بحث اقتصادی است، نه سیاسی و سازمان‌های اقتصادی دستوری و سیاسی عمل نمی‌کنند و با بررسی کارشناسانه بازار پیش می‌روند. دوم هم اینکه اکنون برخی کشورهای صنعتی در وضعیت رکود قرار دارند و طبیعتا مایل هستند برای خروج از رکود به نفت ارزان‌تر دسترسی داشته باشند؛ اما طبیعتا کشورهای صادرکننده نفت نمی‌پذیرند هزینه رکود این کشورها را بپردازند». باید منتظر ماند و دید که بلوک‌بندی غرب و شرق در بازار انرژی چه سرانجامی خواهد داشت؟