رویکرد دوگانه اروپا در مسائل امنیتی مرتبط با ایران

حمیدرضا اکبرپور*: پارلمان اروپا در تاریخ ۱۹ ژانویه ۲۰۲۳ میلادی، قطع‌نامه‌ای در باب مسائل اخیر ایران و با عنوان واکنش اتحادیه اروپا به اعتراضات و اعدام‌ها در ایران به تصویب رساند. ‌این قطع‌نامه با ۳۱۳ رأی مثبت از ۵۴۵ نماینده حاضر به دست آمد. البته تصمیمات این نهاد اروپایی الزام‌آور نیست و جنبه توصیه‌ای دارد. نهاد تصمیم‌گیر در این باب، شورای وزیران اتحادیه اروپا است. نکته شایان ‌توجه‌ در این زمینه، دو متمم پیشنهادی ارائه‌شده درباره این قطع‌نامه بود که بسیار مورد توجه قرار گرفت. متمم نخست در باب تروریستی شناخته‌شدن سپاه پاسداران بود؛ به این صورت که این نهاد به لیست گروه‌های تروریستی اتحادیه اروپا اضافه شود. این متمم با ۵۹۸ رأی از ۶۳۸ عضو حاضر، مصوب و به قطع‌نامه فوق اضافه شد. هم‌زمان متمم دیگری نیز برای افزودن به این قطع‌نامه به رأی گذاشته شد و رأی نیاورد؛ این متمم در باب تعلیق مذاکرات برجام بود. این متمم با ۳۸۲ رأی مخالف در برابر ۱۲۶ رأی، مصوب نشد. این تصمیم در شرایطی گرفته شد که به دلیل لازم‌الاجرانبودن قطع‌نامه تکمیلی‌ پارلمان، توقع می‌رفت این متمم به‌صورت نمادین مصوب شود. با توجه به این مخالفت و موافقت‌ پارلمان اروپا، تصویر روشنی از اولویت و رویکرد اروپا در مسائل امنیتی به دست می‌آید. آنچه مشخص است، این است که بدون شک اولویت‌ اتحادیه اروپا امنیت است. این امر همواره در صدر توجهات اتحادیه اروپا بوده و فقط از حوزه‌ای به حوزه دیگر معطوف شده است. زمانی بحث مهاجرت افسارگسیخته به دلیل بحران سوریه و زمانی دیگر امنیت دریایی در خلیج فارس در کانون توجهات بود. پرونده هسته‌ای ایران نیز که همواره در دو دهه اخیر مدنظر اروپا بوده است. اما مسئله اساسی کنونی برای امنیت اروپا، در جبهه شرق و در جریان تهاجم نظامی روسیه به اوکراین قرار دارد؛ بنابراین اولویت اساسی اروپا در مقطع کنونی در حوزه امنیتی، بحران اوکراین است. تصمیم پارلمان اروپا در توصیه به تروریستی اعلام‌کردن سپاه پاسداران را باید در راستای این اولویت امنیتی اروپا دانست. در‌واقع بیم اروپا از همراهی و همکاری ایران با روسیه در تهاجم به اوکراین، سبب شده است تا در برخی مواضع محافظه‌کارانه اروپا، تغییرات اصولی ایجاد شود که قطع‌نامه مذکور نیز از مصادیق بارز آن است.

از سوی دیگر، پارلمان اروپا در قبال تهدید امنیتی دیگر یعنی ایران هسته‌ای، رویکرد منعطف‌تری را در پیش گرفته است. اروپا با درک شرایط حساس کنونی، همچنان برجام را مفیدترین ابزار کنترل برای جلوگیری از اتمی‌شدن ایران می‌داند. این رویکرد به‌ویژه با توجه به اینکه لغو برجام می‌تواند به حذف قریب به اتفاق ابزارهای نظارتی اروپا و غرب بینجامد، اتخاذ شده است. اتخاذ این رویکرد‌های دوگانه اروپا نسبت به مسائل امنیتی مرتبط با ایران، ما را به نتایجی می‌رساند که درخور‌ توجه است. نخست اینکه سیاست اروپا همچنان بر اساس همان سیاست همیشگی یعنی چماق و هویج بنیان شده است. اروپا در عین اتخاذ سیاست‌های سفت و سخت مانند توصیه به قرارگرفتن نام سپاه پاسداران در لیست گروه‌های تروریستی اتحادیه اروپا اما همچنان بر اعتبار برجام ‌‌نیمه‌جان تأکید دارد تا انعطاف خود را نشان دهد. دوم اینکه هرچند ‌در مقطع کنونی اوکراین اولویت اروپاست، اما اروپاییان به‌خوبی می‌دانند که این مشکل مقطعی خواهد بود. به همین علت تروریستی اعلام‌کردن سپاه پاسداران در این مقطع را با نشانه‌گرفتن دو هدف کوتاه‌مدت و بلند‌مدت آغاز کرده‌اند؛ هدف کوتاه‌مدت در راستای کنترل و محدودکردن کمک‌های نظامی ایران به روسیه در بحران اوکراین قرار دارد. هدف بلند‌مدت، ایجاد ابزار چانه‌زنی مؤثر در قضیه هسته‌ای ایران است تا از طریق این ابزار به پیشبرد اولویت امنیتی دیگرشان یعنی جلوگیری از اتمی‌شدن ایران کمک کنند. سوم اینکه با تروریستی خواندن سپاه توسط ایالات متحده، اروپا ناخواسته و ناتوان، در عمل مقید به این امر بود و اکنون با اعلام تروریستی‌بودن سپاه پاسداران به این موضوع رسمیت بخشیده است.

البته در این میان ملاحظاتی وجود دارد. حجم مبادلات و نوع روابط ایران با دولت‌های اروپایی با رابطه ایران و ایالات متحده بسیار متفاوت است. ایران از اروپا در مقابل آمریکای ترامپ به‌عنوان یک وزنه و نقطه اتکای تعادلی بهره فراوانی می‌بُرد. کما‌اینکه در آینده هم می‌تواند از این پتانسیل استفاده کند. همچنین تعاملات اقتصادی ایران با اروپا نیز قابل ‌قیاس با تعاملات اقتصادی ایران با ایالات متحده نیست. از سوی دیگر، ایران بر مسائلی نظارت و کنترل دارد که در حالت بحرانی، اثرات آن بر اروپا بسیار سهمگین‌تر از ایالات متحده است؛ مسائلی مانند مهاجرت افسارگسیخته، ترانزیت مواد مخدر، امنیت دریایی خلیج فارس و امنیت انرژی در سایه همکاری با ایران میسر است و در هنگام تقابل حداکثری، هرکدام از این مسائل می‌تواند به بحرانی در اروپا ختم شود.

بنابراین، روابط ایران و اروپا درحال‌حاضر با رویکردی دوگانه ناشی از واقعیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی طرف است. اینکه اروپا به کدام سمت خواهد رفت، به عملکرد ایران بستگی دارد. هرچه تقابل بیشتر شود، به‌طور قطع میل اروپا به واکنش‌های صریح‌تر بیشتر می‌شود. کما‌اینکه اروپا در یک سال اخیر از موضع متعادل خود در میانه تقابل ایران و ایالات متحده درخصوص برجام، به مواضع تهاجمی‌تر علیه ایران روی آورده است. در این میان متغیرهای تأثیرگذار دیگری مانند آمریکای دموکرات نیز وجود دارد که با تکیه بر قدرت اجماع‌سازی جهانی دموکرات‌ها، در این مسئله بسیار مؤثر هستند.

* دکترای حقوق بین‌الملل عمومی-پژوهشگر میهمان پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه