تاریخ و فرودستان

شرق: در دهه‌های اخیر مورخان تلاش کرده‌اند به سراغ موضوعات یا چهره‌هایی بروند که اسلاف‌شان همواره آنها را مسکوت می‌گذاشتند. طبقات فرودست و مردم عادی موضوعی هستند که در گذشته مورد توجه مورخان نبوده‌اند؛ اما امروزه این‌گونه نیست و گروهی از تاریخ‌نگاران آنها را موضوع پژوهش‌های‌شان قرار می‌دهند. یکی از این چهره‌های عادی تاریخ، آسیابانی اهل فریولی به نام دومینکو اسکاندلا مشهور به مِنوکیو است که پس از عمری زندگی در گمنامی مطلق، به دستور دادگاه تفتیش عقاید محاکمه و در آتش سوزانده شد. اسناد دو محاکمه او به جا مانده‌اند و تصویری از افکار، عقاید و آمال او به دست می‌دهند. کارلو گینزبورگ در کتابی با عنوان «پنیر و کرم‌ها» که به‌تازگی با ترجمه ابوذر فتاحی‌زاده و محمدجواد عبدالهی در نشر نو منتشر شده، به سراغ این اسناد رفته است. «پنیر و کرم‌ها» تلاشی است برای برکشیدن یکی از بی‌شمار صداهای گم‌شده و حاشیه‌ای به متن تاریخ. صدای منوکیو، آسیابانی روستایی که دستگاه تفتیش عقاید کلیسا او را در ایتالیای قرن شانزدهم میلادی بازداشت کرد و به محاکمه کشاند. چه چیزی وجه تمایز این صدای گم‌شده است؟ مترجمان اثر می‌گویند وجه تمایز «جهانی است که او با استعانت از زندگی روزمره و کتاب‌هایش آفریده بود». کارلو گینزبورگ در «پنیر و کرم‌ها» تلاش کرده سطر به سطر اسناد اندکی را که از محاکمه او باقی مانده بکاود و با گزاره‌هایی که صحت و سقم‌شان را به یقین و احتمال دریافته، جهان کوچک این آسیابان گمنان را ترسیم کند و نشان‌مان دهد «فرودستان آن‌گونه که تاکنون گمان می‌برده‌ایم، گوش شنوا و سرجنبانِ فرادستان نبوده‌اند و تنها اهلیت گفتن نداشته‌اند». مترجمان در بخشی از یادداشت ابتدایی‌شان اهمیت این کتاب را «خلاف‌‌آمد رایج واقعه‌نویسان» دانسته‌اند؛ اینکه بر‌خلاف روایت‌های غالب تاریخی که به سراغ چهره‌های مشهور می‌روند، نویسنده در اینجا آدمی عادی را مورد توجه قرار داده و تلاش کرده با بازآفرینی زمینه و زمانه او روزنی به «تاریخی ناشنیده» بگشاید: گینزبورگ در این اثر خواسته یا ناخواسته سنتی را در تاریخ‌نگاری بنا نهاد که امروزه از آن با عنوان «تاریخ خرد» یاد می‌شود. «پنیر و کرم‌ها» اولین‌بار در سال 1976 به ایتالیایی منتشر شد. نویسنده می‌گوید در اوایل دهه 1960 بر حسب تصادف با سرگذشت دهقانی که در این کتاب به زندگی او پرداخته، آشنا شده است. او مشغول ورق‌زدن فهرستی خطی از هزار محاکمه اول برگزارشده در دادگاه تفتیش عقاید آکوئیلیا و کنکوردیا بوده که به شرح خلاصه‌ای از محاکمه دهقانی برمی‌خورد که متهم شده بود که گفته است جهان از نوعی گندیده‌شدن خلق شده است: «شماره‌های دو محاکمه او را روی تکه کاغذی یادداشت کردم و با خود عهد بستم برای نگاه‌انداختن به آنها روزی به اودینه بازگردم. گه‌گاه آن یادداشت را به خاطر می‌آورم. هفت سال گذشت. در سال 1970 تصمیم گرفتم میکروفیلم آن دو محاکمه را سفارش دهم. شروع به خواندن کردم و بی‌درنگ تحت تأثیر قرار گرفتم. متن آنها را رونویسی و مطالعه آنها را آغاز کردم. تقریبا هفت سال بعد، پنیر و کرم‌ها را به چاپ رساندم». منوکیو، آدمی عادی بود که عقایدی عجیب داشت و تعدادی کتاب خوانده بود. او و امثال او در تاریخ به یاد آورده نمی‌شوند و صدایی ندارند و به قول نویسنده، صدای‌شان به ما نمی‌رسد؛ مگر از صافی پرسش‌های محاکمه‌کنندگان آنها و به ترتیبی که محضرداران رسمی این صداها را رونویسی کرده‌اند. او می‌پرسد برای اسنادی نظیر رونوشت‌های محاکمات تفتیش عقاید که محصول فشار روانی، فرهنگی و جسمی بودند، چه ارزشی می‌توان قائل بود؟ او سپس توضیح داده که یافتن واقعیت از میان این اسناد تا چه حد دشوار است و نیاز به پژوهش‌های متعدد دارد. دومنیکو اسکاندلا ملقب به منوکیو، اگرچه آدمی عادی بوده؛ اما ویژگی‌هایی داشته که او را متمایز می‌کند. گینزبورگ نوشته که حتی یک فرد استثنائی نیز در یک زمینه یا بهتر است بگوییم در چندین زمینه زندگی و عمل می‌کند. او دو عنصر در سرگذشت منوکیو را نمایان ‌می‌کند که آن را حتی برای کسانی که در زمانه‌ای بسیار دورتر از زمانه او زندگی می‌کنند، بی‌درنگ فهم‌پذیر می‌کند: درهم‌آمیختگی فرهنگ شفاهی و نوشتاری و چالش او هم با اقتدار سیاسی و اقتدار کلیسا. نام منوکیو امروز به سبب چالشی که در آن مغلوب شد، به یاد آورده می‌شود.

«دنیای پنهان نفت» از کن سیلورستین عنوان کتاب دیگری است که به‌تازگی در نشر نو منتشر شده است. پیروز اشرف این کتاب را به فارسی برگردانده است. موضوع «دنیای پنهان نفت»، جست‌وجو در روابط پشت‌پرده دنیای نفت است و در آن نقش ناگفته اما مهم بازیگران متنوع صحنه اقتصاد سوخت فسیلی بررسی می‌شود. در مقدمه کتاب توضیح داده شده که این بازیگران به‌عنوان کارچاق‌کن، معامله‌گر و لابیگر معمولا مالک یا بهره‌بردار پالایشگاه‌ها یا چاه‌های نفت نیستند؛ با‌این‌حال، بر مبنای دریافتی‌های غیرشفاف و زدوبندهای پشت پرده خود جریان امور کسب‌وکار انرژی را روان می‌کنند. آنها عموما تماس‌های سیاسی سطح بالا دارند که می‌توانند در صورت لزوم از آن برای برخوردای از حمایت قانونی استفاده کنند. درواقع موفقیت آنها ناشی از ارتباطات نزدیک‌شان با مقالات بالادستی و تصمیم‌گیرنده است. نویسنده می‌گوید یکی از فعالان سوئیسی حوزه نفت به او گفته که شما مجبورید با دولت‌ها و وزرای مربوط زدوبند کنید و اگرچه می‌توان این رابطه را فسادآمیز دانست؛ اما آن بخشی از سازوکار سیستم است. او می‌گوید این نکته را به‌خصوص در دورانی که چشم‌انداز انرژی جهانی به گونه‌ای نامعمول مساعد است، باید به یاد داشته باشیم. کتاب با نگاهی افشاگرانه به سراغ واسطه‌ها و معامله‌گرانی می‌رود که وجودشان برای صنعت نفت ضروری است. او در بخش اول کتاب از دو نفر از این واسطه‌ها نام می‌برد: کالیل و ارونات و می‌گوید شرکت‌ها و غول‌های نفتی کارشان را به‌واسطه آنها پیش می‌برند: «کارچاق‌کن‌های مستقلی که کارشان شناختن رهبران و سایر مقامات دولتی است که برایشان نفت هم در حکم قلک پول است و هم سلاح سیاسی. به نوشته یک کتاب راهنمای فعالیت‌های تجاری که از سوی شرکت مشاوران بین‌المللی تریس تهیه شده و حاوی راهنمایی‌های مربوط به رعایت قوانین ضدارتشا به شرکت‌های چندملیتی است، واسطه‌ها می‌توانند نقشی محوری در پل‌زدن بر روی شکاف‌های مکانی، زمانی، آداب و رسومی و زبانی میان فرهنگ شرکت‌های بزرگ و جوامع تجاری محلی بازی کنند».