روسیه و بریتانیا؛ 4 سده رقابت

‌۲۴ آگوست ۱۵۵۳ بود که کشتی بریتانیایی «ادوارد پوناونچر» از سوی دریای سفید به خلیج دوینا وارد شد و کنار آرخانگلسک پهلو گرفت؛ گفته می‌شود که این رویداد لحظه شروع روابط سیاسی و اقتصادی میان روسیه و بریتانیاست؛ اما اگر بیشتر به عقب برویم، به اولین روابط میان روسیه باستان و انگلستان در سال‌ ۱۰۷۳ می‌رسیم که ولادیمیر مونوماخ، شاهزاده‌نشین اسمولنسک با دختر هارولد گادوینسن، آخرین پادشاه سلسله آنگلاساکسون ازدواج کرد. در قرن شانزدهم که بریتانیا به قدرت نخست دریایی در جهان درآمد، دریانوردانش به دنبال مسیرهای ناشناخته و به دنبال بازارهای جدید برای تجارت بودند؛ از این جهت ملوانان بریتانیایی به سواحل شمالی روسیه نیز رسیدند؛ همه‌چیز خوب پیش رفت و خیلی سریع نامه‌رسانی به مسکو فرستادند تا آمادگی برای ایجاد روابط اقتصادی را اعلام کند. در این زمان ایوان مخوف تزار بود و به دلیل روابط پرتنشش با همسایگان به ویژه در حوزه بالتیک، نیاز مبرمی به شرکای نظامی، سیاسی و البته اقتصادی داشت؛ بنابراین صمیمانه پاسخ بریتانیا را داد. اما گرمی روابط پس از ایوان مخوف تنها چند دهه بیشتر ادامه نداشت و در سال ۱۵۷۸ روابط از شراکت به رقابت رسیده بود و نهایتا در آغاز قرن هفدهم برای مدتی قطع شد. با به‌قدرت‌رسیدن پتر کبیر در روسیه، انتظار می‌رفت به موجب نگاه به غرب او، روابط روسیه و بریتانیا گسترش پیدا کند؛ اما به باور روس‌ها، هرچه آنها قوی‌تر می‌شدند، بریتانیایی‌ها به آنها سخت‌تر نگاه می‌کردند و در مقابل بریتانیایی‌ها نیز معتقد بودند که روس‌ها اگرچه علاقه‌مند به فناوری‌های غربی هستند، اما آداب و رسوم نداشتند. اما سردی روابط در این زمان به این نکته نیز برمی‌گردد: هنگامی که روسیه جنگ‌ با سوئد را آغاز کرد و درگیر جنگ‌های شمالی بود، بریتانیا تمایلی برای انعقاد قرارداد ضدعثمانی نشان نداد و در مقابل یک اتحاد نظامی با سوئد امضا کرد؛ بنابراین روابط تیره‌تر شد.

• روابط  روسیه  و  بریتانیا  در  دوران  شوروی

تضاد منافع میان مسکو و لندن در قرن نوزدهم نه تنها از بین نرفت، بلکه جدی‌تر هم شد و استقرار حکومت شوروی این رقابت‌ها را در مناطق مختلفی از جهان پیچیده‌تر نیز کرد. در نیمه دوم دهه ۱۹۲۰ بریتانیا از سوی اطلاعات شوروی به عنوان دشمن اصلی نظامی در نظر گرفته شده بود و در طول جنگ شوروی با فنلاند میان سال‌های ۱۹۳۹ – ۱۹۴۰ طرف فنلاند را گرفت. اگرچه جنگ جهانی دوم و دشمنی واحد یعنی هیتلر، همکاری‌های سه‌گانه شوروی، بریتانیا و آمریکا را رقم زد، اما پس از جنگ جهانی دوم و به واسطه ظهور جنگ سرد و گسترش جاسوسی میان آنها روابط بسیار تیره شد؛ یعنی درست هنگامی که فوریه ۱۹۵۲ الیزابت دوم ملکه بریتانیا شد. سپس در زمان برژنف اوضاع وخیم‌تر شد و در سال ۱۹۷۱ بریتانیا ۱۰۵ دیپلمات شوروی را به جرم جاسوسی اخراج کرد؛ چند سال بعد در سال ۱۹۸۵ مارگارت تاچر ۳۱ دیپلمات شوروی را به جرم جاسوسی اخراج کرد که مسکو نیز در مقابل ۲۱ دیپلمات بریتانیایی را اخراج کرد.

• سفر  ملکه  به  روسیه

نهایتا روابط شوروی و بریتانیا در دوران گورباچف رو به گرمی رفت و نقطه عطف آن دیدار دبیر کل شوروی با تاچر بود؛ پس از فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد به نظر می‌رسد طلایی‌ترین دوران روابط روسیه و بریتانیا برای نزدیک به دو دهه آن هم در دوران الیزابت دوم تحقق پیدا کرد. اندکی پس از فروپاشی شوروی، یلتسین درصدد برآمد تا ملکه بریتانیا را به روسیه دعوت کند؛ سفری که نهایتا ۱۷ اکتبر ۱۹۹۴ تحقق یافت و رویداد بسیار مهمی در تاریخ روابط رقم خورد؛ ملکه به همراه شاهزاده فلیپ وارد مسکو شد و نکته جالب آنجا بود که لباس زرد ملکه با رنگ دسته‌گل یلتسین که برای هدیه به او آورده بود به طور اتفاقی هم‌رنگ بود. شاهزاده فلیپ با دیلی‌تلگراف مصاحبه کرد و گفت که اکنون دوران دراماتیک شوروی به پایان رسیده و شاهد اتحاد در روابط هستیم که ظرفیت‌های بسیاری برای آن وجود دارد.

• دیدار  پوتین  و  ملکه

پوتین سه بار با الیزابت دوم دیدار کرده است که بدون شک دیدار دوم آنها در سال ۲۰۰۳ را می‌توانیم طلایی‌ترین دوران روابط روسیه و بریتانیا بخوانیم؛ سفری سه‌روزه که در تمام مدت شاهزاده اندور، رئیس‌جمهور روسیه را همراهی می‌کرده است. نکته قابل تأمل دیگر این بود که اولین سفر مقام اول روسیه به بریتانیا پس از ۱۵۰ سال است؛ ملاقاتی که پوتین اگرچه مستقیم از فرودگاه برای دیدار با ملکه رفت، اما به دلیل ترافیک سنگین، ۱۱ دقیقه با تأخیر رسید؛ در این گفت‌وگو پوتین از کمک‌های ملکه در برقراری روابط دوجانبه تشکر کرد. اگرچه باید توجه داشته باشیم که نخستین دیدار پوتین و ملکه به سال ۲۰۰۰ بازمی‌گردد و دیدار سوم و آخرین آنها به سال ۲۰۱۴ که در فرانسه به موجب مراسمی به مناسبت سالگرد عملیات متفقین در نرماندی همدیگر را ملاقات کردند. آنچه مشخص است کلیدواژه روابط روسیه و بریتانیا پس از چهار سده همچنان بر محور رقابت استوار است که میان سال‌های پس از ۲۰۱۴ و به واسطه بحران اوکراین با انجماد جدی روابط میان مسکو و لندن روبه‌رو هستیم.

*استاد دانشگاه دوستی ملل روسیه