صحرایی در دل دریاچه

سامان موحدی‌راد:  ۳۰، ۰.۹، ۶، ۱.۵! اینها چهار عدد مهم در زندگی رو به مرگ دریاچه ارومیه هستند. این دریاچه در بهترین سال‌های عمرش در دهه 70 شمسی وقتی داشت راه‌آهن ایران - اروپا را در آذربایجان غربی تخریب می‌کرد بیش از ۳۰ میلیارد مترمکعب آب داشت. همان سال‌ها برداشت اشتباه از مفهوم توسعه موجب شد با سدسازی‌های گسترده بخش‌های زیادی از حقابه دریاچه ارومیه را پشت سدها زندانی کنند. سال ۹۲ و در پایان دولت ضدمحیط‌زیستی محمود احمدی‌نژاد این دریاچه کمتر از یک میلیارد متر مکعب آب در دل خود جای داده بود. چیزی حدود نهصد و اندی میلیون مترمکعب آب که زنگ خطر مرگ دریاچه را برای همه به صدا درآورده بود. در بهترین سال‌های پروژه‌ احیای دریاچه و حوالی سال ۱۳۹۶ دریاچه ۶ میلیارد مترمکعب آب در دل خود جای داده بود و به نظر می‌رسید می‌توان آن را احیا کرد. الان و در نیمه شهریور ۱۴۰۱ این دریاچه کمتر از ۱.۵ میلیارد مترمکعب آب دارد. تبخیرها چند روز دیگر ادامه پیدا کند می‌توان پیش‌بینی کرد که آب دریاچه بار دیگر به زیر یک میلیارد متر مکعب برسد. همه این سال‌ها آگاهی‌رسانی، بالابردن حساسیت عمومی و صحبت از اهمیت نجات دریاچه کار را به جایی رسانده که در پناه یک سال بی‌عملی دولت جدید و سیاسی‌کاری مجلس، دریاچه ارومیه به روزهای مرگش نزدیک شود. با این وضعیت باید آماده بود تا به زودی تسلیتی برای روزنامه‌ها فرستاد. عمر 12 هزار ساله دریاچه ارومیه نهایتا در ایران ۱۴۰۱ قرار است به پایان برسد.

عبور  از  عرض دریاچه  با  خودرو  ممکن شد!

راضیه لک، دانشیار و رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی چند سالی است مشغول پایش دریاچه و وضعیت زمین‌شناختی آن است. او در گفت‌وگو با «شرق» می‌گوید که همین الان تیمی برای پایش در مناطق جنوبی و غربی دریاچه دارد که گزارش‌های هولناکی به او داده‌اند. او می‌گوید که تیم پایش او در آخرین بازدید منطقه‌ای‌شان در همین هفته توانسته‌اند عرض دریاچه را با خودرو طی کنند و به کوه زنبیل‌داغی برسند. این بدان معنی است که اثری از آب در این بخش از دریاچه دیده نمی‌شود. راضیه لک می‌گوید اگرچه آمارهای رسمی می‌گوید که در حال حاضر ۱.۵ میلیارد مترمکعب آب در دریاچه ارومیه وجود دارد ولی مشاهدات تیم او می‌گوید که میزان آب خیلی کمتر از سال گذشته در همین مقاطع است. آن زمان هم آب دریاچه حدود ۱.۵ میلیارد متر مکعب تخمین زده می‌شد. در حال حاضر تنها کمی در شمال‌غرب دریاچه و کمی هم در میان‌گذر آب وجود دارد.

راضیه لک معتقد است که دریاچه ارومیه تبدیل به یک پلایا شده ‌است. یعنی به دلیل رسوب نمک به بستری تبدیل شده که نمی‌تواند آب را درون خود نگه ‌دارد و به این دلیل هم صحبت از احیای آن دیگر بیهوده است و باید فکر دیگر برای آن داشت. او می‌گوید که اکوسیستم دریاچه کاملا دستخوش تغییرات شدیدی شده و نمی‌توان آن را به حالت قبل برگرداند. لک معتقد است «این دریاچه دیگر دریاچه نیست!».

گفتار درمانی  دولت  رئیسی  و  آغاز  پروژه‌های  سدسازی!

«در حال حاضر بیش از ۱۰ سد در استان به خاطر مسائل مالی بدون استفاده مانده است، این در حالی است که مسئله آب در تبریز یکی از مهم‌ترین مشکلات است و برای رفع این مسئله باید در کمتر از سه سال اقدام اساسی انجام داد و آب ارس انتقال یابد». دی ماه سال گذشته استاندار استان آذربایجان شرقی این حرف‌ها را درباره پروژه‌های سدسازی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه زد. استاندار در حالی این صحبت‌ها را انجام داده بود که خرداد همان سال سید ابراهیم رئیسی در جریان سخنرانی‌های انتخاباتی‌ در ارومیه گفته بود «احیای دریاچه ارومیه در اولویت دولت کارآمد قرار دارد». رئیسی این شعارها را امسال هم تکرار کرد و در سفری که اردیبهشت امسال به ارومیه داشت گفت که «از اولویت‌های سفر دولت احیای دریاچه ارومیه بوده که مطالعات آن انجام و کارهایی در این خصوص انجام شده است». اما اقدامات عملی صورت‌گرفته کاملا برخلاف اظهارات رئیس‌جمهور است. استاندار همین رئیس‌جمهور در آذربایجان شرقی در حال جذب بودجه برای از سرگیری فعالیت‌های ۱۰ کارگاه سدسازی است و در ارومیه هم کارگاه‌های سد نازلو با چراغ سبز وزارت نیرو در حال فعالیت هستند. این در حالی است که یکی از مهم‌ترین اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه برای جلوگیری از مرگ قطعی دریاچه ارومیه جلوگیری از سدسازی در منطقه بود.

بنا بر آمار منتشرشده در گزارش‌های شرکت مدیریت منابع آب ایران، پیش از آغاز فعالیت ستاد احیای دریاچه ارومیه، در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۵۳ سد در حال بهر‌ه‌برداری، ۹ سد در حال اجرا و ۲۳ سد در حال مطالعه وجود داشت که تعداد سدهای ملی در حال بهره‌برداری ۱۲، تعداد سدهای ملی در حال اجرا ۷ و تعداد سدهای ملی در حال مطالعه ۸ بود. در آن دوره، مجموع آب قابل تنظیم توسط سدهای در حال بهره‌برداری بالغ بر ۲۰۶۸ میلیون مترمکعب بود. هادی بهادری، نماینده پیشین مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با «شرق» معتقد است که دولت و مجلس در همدستی با یکدیگر در حال کشتن دریاچه هستند: «دو سال پیش با فروکش‌کردن فعالیت‌های احیای دریاچه شرایط بازگشت به نقطه بحرانی سال ۹۲ فراهم شده است. از یک سو وزارت نیرو به عنوان متولی آب کشور کاملا در خلاف جهت احیای دریاچه گام برمی‌دارد و از سوی دیگر نمایندگان مجلس هم درگیر بازی‌هایی شده‌اند که تصمیمات‌شان را کاملا در جهت مرگ دریاچه قرار داده است».

بهادری در بخش دیگری از صحبت‌هایش می‌گوید که همین امروز ابرهایی از غبار نمک بر سر شهر ارومیه قابل رؤیت است و باید بپذیریم که استنشاق ذرات نمک بخشی از زندگی ما شده تا مجبور به ترک اینجا شویم. بهادری می‌گوید: در حال حاضر ۹۵ درصد آب دریاچه تبخیر شده و وضعیت‌مان دقیقا شبیه سال ۱۳۹۲ است. وقتی سال ۹۲ وضعیت چنین بود ستاد احیا تشکیل شد. نهایتا توانستند شش میلیارد مترمکعب آب به دریاچه برسانند. این عدد به معنی احیای دریاچه نیست چون برای رسیدن به تراز اکولوژیک باید ۱۴.۵ میلیارد مترمکعب آب در دریاچه باشد تا آن را احیاشده بدانیم. اما به هر حال همین شش میلیارد آب در دریاچه هم خیلی‌ها را امیدوار کرده بود که می‌توان دریاچه را نجات داد. اما در دو سال اخیر، هم مجلس و هم دولت کار را رها کردند و وضعیت دوباره بحرانی شد. همه تصمیم‌هایی که مجلس و دولت گرفتند هم به زیان دریاچه شده و الان همین مسیر اشتباه را ادامه می‌دهند.

بهادری در بخش دیگری از صحبت‌هایش به شعارهای دولت رئیسی برای احیای دریاچه اشاره می‌کند و می‌گوید: نمی‌دانم چه کسانی پشت صحنه هستند اما یک بی‌تفاوتی کامل به پروژه دریاچه ارومیه شکل گرفت و همه چیزهایی که به دست آمده بود هم از بین رفت. امسال حتی سدها را هم باز نکردند تا حقابه دریاچه ارومیه را بدهند. این در حالی است که مثلا امسال سد مهاباد در آستانه سرریز قرار داشت ولی باز آبش را به نفع دریاچه ارومیه رهاسازی نکردند. در آمار اردیبهشت ماه امسال و مطابق آمارهای وزارت بهداشت سدهای آذربایجان غربی بیش از ۷۰ درصد ظرفیت آب داشت. این در حالی است که متوسط آب پشت سدها در کل کشور بین ۳۰ تا ۴۰ درصد بود. با این حال کسی آب را برای دریاچه ارومیه رهاسازی نکرد و کسی هم معترض آنها نشد که چرا حق دریاچه را نمی‌دهید. برای همین می‌گویم تصمیمات کاملا خلاف جهت مسیر احیای دریاچه بود. سایر پروژه‌ها هم تعطیل شده است. در این دولت نهایتا ۲۴۰ یا ۲۵۰ میلیارد پل برای دریاچه هزینه شده که همه برای پروژه زاب در نظر گرفته شده و سایر پروژه‌ها متوقف شده است.

بهادری معتقد است که سرنوشت دریاچه ارومیه قربانی تغییرات سیاسی شده. هم در دولت هم در مجلس. در مجلس قبلی ما فراکسیون احیای دریاچه ارومیه را داشتیم و مدام پیگیر ماجرا بودیم. اما سه سال که از مجلس یازدهم می‌گذرد می‌بینیم که هیچ خبری از نماینده‌ها درباره دریاچه شنیده نمی‌شود. عمده تمرکز نماینده‌ها هم روی مسائل حاشیه‌ای است و کسی به اصل احیای دریاچه توجه نمی‌کند تا دودش به چشم همه ما برود. به هر حال این هم از موفقیت‌های ماست که دریاچه‌ای را که 12 هزار سال است خشک نشده، با مدیریت خودمان خشک کردیم.

چرا  خبری  از   سازمان  حفاظت  از  محیط  ‌زیست  نیست؟

یکی از عجیب‌ترین اتفاقات در یک سال اخیر در جریان احیای دریاچه ارومیه رفتار سازمان حفاظت محیط زیست در این زمینه است. طبق قانون این سازمان کفیل دریاچه‌ها و تالاب‌های ایران است. اما وقتی در تابستان امسال سید ابراهیم رئیسی، عیسی کلانتری را از دبیری کارگروه احیای دریاچه ارومیه برداشت خبری از جایگزینی رئیس بعدی سازمان نبود. علی سلاجقه تلاش کرد خودش را کنار بکشد و مسئولیت احیا را قبول نکند تا دبیری کارگروه به استاندار آذربایجان غربی برسد. این خود یکی دیگر از دلایل و نشانه‌های بی‌توجهی این دولت به احیای دریاچه ارومیه با وجود شعارهایی است که بر زبان می‌آورد.

بهادری در این زمینه هم می‌گوید: از زمانی که ستاد را به استان منتقل کردند، ما دیگر هیچ خبری از دریاچه نمی‌شنویم. قبلا که آقای کلانتری رئیس بودند، حداقل در رسانه‌ها مدام صحبت می‌کردند و تلاش‌هایی صورت می‌گرفت. الان که در سکوت کامل خبری به سر می‌بریم. حتی وقتی کلانتری در این دولت هم تا همین ماه پیش مسئولیت داشت، می‌گفت که ۲۴ نامه درباره وضعیت دریاچه نوشته و به هیچ‌کدام پاسخ داده نشده است.

کشاورزی،   دیگر   قاتل  آب  دریاچه

کشاورزی، اصلی‌ترین مصرف‌کننده آب است. بر‌اساس بررسی‌های انجام‌شده با تصاویر ماهواره‌ای روی روند توسعه کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، سطح زیر کشت اراضی کشاورزی حوضه از 319 هزار هکتار در سال 1355، با رشدی

 50‌ درصدی به 479 هزار هکتار در سال 1394 رسیده است. با وجود مصوبه ممنوعیت توسعه سطح زیر کشت اراضی کشاورزی، اهمال وزارت جهاد کشاورزی در شناسایی و اقامه دعوی علیه توسعه‌دهندگان، موجب شد روند توسعه ادامه یابد و سطح زیر کشت اراضی کشاورزی در سال 1398 به 527 هزار هکتار برسد. نکته درخور‌توجه این‌ است که عمده توسعه انجام‌شده، نه از سوی کشاورزان خرد، بلکه در قالب اراضی کشاورزی گسترده انجام گرفته است. هم‌زمان با این توسعه انفجاری و با وجود تکلیف ذاتی وزارت جهاد کشاورزی بر تعیین الگوی کشت، الگوی کشت اراضی حوضه به سمت محصولات پرآب‌بر سوق داده شد. بدون‌شک تصاویر دپوی سیب‌های پای درختی را که پای ثابت هر سال شبکه‌های اجتماعی است، دیده‌اید. آب‌هایی که از دریاچه دریغ شده‌اند تا این محصولات کشت شده و به این نحو دورریز شوند.

رویکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه در قبال موضوع کشاورزی، حول محور کاهش 40 درصدی مصارف آب در بخش کشاورزی و افزایش بهره‌وری از 60 درصد آب باقی‌مانده بود. در همین راستا، در محدوده سدهای ملی، مصارف کشاورزی در پنج سال به میزان 377 میلیون مترمکعب کاهش یافت و د‌رعین‌حال، با نامحدود‌شدن حمایت دولتی از پروژه‌های آبیاری نوین، تلاش شد که مصرف آب در سطح اراضی کشاورزی مدیریت شود. در‌عین‌حال، به دلیل محدودیت‌های کنترلی در اراضی‌ای که از سدها تغذیه نمی‌شدند و نیز تقاضا‌محور‌بودن پروژه‌های آبیاری نوین، اقدامات کشاورزی، شتابی را که باید، نداشتند.

موضوع مدیریت چغندر قند را باید یکی از نمونه‌های موفق مدیریت توأمان آب و کشاورزی دانست. نظر به پرمصرف‌بودن محصول چغندر قند، هیئت دولت، با هدف جلوگیری از خروج آب مجازی از حوضه آبریز به سایر نقاط کشور، تصمیم گرفت سطح زیر کشت این محصول در استان آذربایجان غربی محدود به نیاز کارخانجات استان شود. در همین راستا، سطح زیر کشت چغندر قند در محدوده شهرستان‌های واقع در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، در سطح 12هزارو 600 هکتار تثبیت شد و مابقی کشت چغندر قند به سایر شهرستان‌های حوضه منتقل شد. در همین مدت از خروج چغندر قند حوضه به مقصد سایر شهرهای کشور نیز ممانعت به عمل آمد. تعبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه از این طرح، این بود که به جای ایجاد تأسیسات عظیم برای انتقال آب ارس به دریاچه ارومیه، با مدیریت این محصول توانسته است بیش از صد میلیون مترمکعب تجارت مجازی آب را تنها با یک اقدام مدیریتی انجام دهد.

خلاصه   داستان   دریاچه   ارومیه

دریاچه ارومیه این روزها نزدیک به یک میلیارد متر مکعب آب دارد. از زمان ثبت وضعیت دریاچه این یکی از موقعیت‌های بحرانی دریاچه ارومیه است. بدترین وضعیت دریاچه ارومیه متعلق به سال ۱۳۹۲ است که ۹۰۰ میلیون مترمکعب آب داشته است. این دریاچه در بهترین سال‌هایش در دهه ۷۰ شمسی ۳۰ میلیارد متر مکعب آب داشته. روند نزولی کاهش آب آن از دهه 70 آغاز شد، 20 سال بعد در سال ۹۲ کمتر از یک میلیارد مترمکعب آب در دریاچه جمع شده بود. با تشکیل ستاد احیا در سال ۱۳۹۳ و تعیین راه‌حل‌های بیست‌وهفت‌گانه احیای دریاچه وضعیت آن کمی بهتر شده و در بهترین ‌سال‌هایش شش میلیارد متر مکعب آب در دریاچه وجود داشت. طبق پیش‌بینی ستاد احیای دریاچه، این دریاچه برای احیا باید ۱۴.۵ میلیارد مترمکعب آب در دل خود داشته باشد تا بتوان آن را احیا‌شده دانست. با بی‌توجهی‌ها در سال‌های پایانی دولت روحانی و استنکاف بدنه دولت از سیاست‌های احیای دریاچه و همچنین بی‌عملی یک‌ساله دولت رئیسی، دریاچه ارومیه به وضعیت بحرانی خود رسیده و حالا یک میلیارد متر مکعب آب دارد.