مارها میهمانان ناخوانده پس از سیلاب

فرناز حیدری:* با گذشت چندین روز از وقوع سیلاب‌های مهیب در استان‌های مختلف کشور، هنوز اینجا و آنجا خبرهایی از مشاهده مارها و ترس و وحشت مردم به گوش می‌‌رسد. حجم آب و شدت طغیان‌ها در حدی بوده که تغییرات گسترده‌ای را در محیط زیست مناطق مختلف به دنبال داشته و طبیعی است که برخی از مردم هنوز دغدغه داشته باشند که نه‌تنها سیل بلکه حتی حضور خزندگانی مانند مارها هم امنیت آنها را مخدوش کنند. دغدغه‌های متعدد در این زمینه سبب شد تا با خسرو رجبی‌زاده، خزنده‌شناس و نویسنده کتاب «مارهای ایران» گفت‌وگویی داشته باشیم. او در این گفت‌وگو نه‌تنها از دلایل مشاهده گاه‌و‌بیگاه مارها بعد از سیلاب بلکه از ضرورت شناخت مسئله مارگزیدگی و دستورالعمل‌های مرتبط با آن می‌گوید.

‌ چرا بعد از وقوع سیلاب گاه‌و‌بیگاه خبر مشاهده مارها از مناطق مختلف به گوش می‌رسد؟

جابه‌جاشدن مارها بعد از وقوع سیل موضوعی است که همه‌جای دنیا اتفاق می‌افتد، این اتفاق به حدی مهم بوده که حتی ایده ساخت سرم ضد مارگزیدگی (داروی موسوم به آنتی‌ونوم یا ضد زهر) هم از آن گرفته شده است. بعد از وقوع سیلی در ویتنام مارهای سمی به شهری آورده شدند که البته تعدادی از مردم هم به این‌ واسطه جان سپردند. بعد از این اتفاق بود که محققی فرانسوی به نام Albert Calmette تصمیم گرفت تا برای مارگزیدگی‌ها فکری کند و بدین‌ترتیب نخستین قدم‌ها برای ساخت آمپول ضد‌مارگزیدگی برداشته شد. در ایران هم گزارش‌های متعددی داریم که بعد از وقوع سیل بالاخص سیل‌هایی مانند موارد اخیر که در فصل گرم سال اتفاق افتاده، جریان آب بالادست مارها را جابه‌جا کرده است. مارها در این اوقات از سال به دلیل گرمی هوا به دره‌‌ها و نزدیک رودخانه‌ها نزدیک‌تر شده‌اند و جریان سیل هم آنها را با خود جابه‌جا می‌کند. البته در طول پروسه سیلاب، جریان آب تعداد زیادی از مارها را می‌کشد اما تعدادی هم فرصت پیدا می‌کنند که وارد محیط جدید شوند. در مناطق کوهستانی وقتی هوا گرم می‌‌شود، مارها به قسمت‌‌های عمیق در دره می‌روند و به نوعی در جست‌وجوی جریان آب هستند؛ چون آن قسمت خنک‌‌تر است، تحمل گرمای فصل تابستان به این شکل راحت‌تر است و در‌عین‌حال دسترسی بهتری هم به منابع آبی و غذای بیشتر وجود دارد. مارها با شروع بارندگی و سیلاب زیر سنگ‌ها یا در خلل و فرجی که پیدا می‌کنند، مخفی می‌‌شوند. بنابراین عجیب نیست که جریان سیل آنها را هم با خود می‌برد.

‌ همه مارهایی که به‌این‌ترتیب با سیل جابه‌جا می‌شوند، سمی هستند؟

این مارها شامل مارهای سمی و غیرسمی هستند. اما برخلاف آنچه‌ در اکثر خبرها خوانده می‌شود، بخش اعظم این مارها غیرسمی هستند؛ چون در مناطق کوهستانی کشور ما درصد مارهای غیر‌سمی بیشتر از مارهای سمی است. اشاره کنم خبری که در مورد مارهای سمی شمال کشور هم عنوان شد، شامل همین مسئله و بزرگ‌نمایی غیرواقع است. ‌انکارشدنی نیست که در خلال این جابه‌جایی‌ها احتمال حضور مارهای سمی هم هست. آنچه‌ ما شاهد هستیم، این است که مارها بعد از توقف جریان سیل به زیستگاه‌های جدید وارد می‌شوند و بنابراین طبیعی است که برای یافتن غذا باید با مارهای دیگری که در زیستگاه‌های جدید هستند، رقابت کنند؛ به ‌همین ‌دلیل آنهایی که با جریان سیل جابه‌جا می‌‌شوند، اغلب خیلی فعال‌ترند چرا‌که بی‌جا‌ و‌ مکان و غذا هستند.

‌ بنابراین شرایط می‌توانند خطرناک هم باشند؟

بله چون فعالیت بیشتری دارند، احتمال دیده‌شدن آنها هم بیشتر است و این می‌تواند خطرساز باشد.

‌چه کاری باید انجام داد؟

اولین نکته‌ای که باید بدانیم این است که مارهای جابه‌جا‌شده، اغلب غیر‌سمی هستند. دومین نکته این است که منطقه‌ای که سیل در آن فروکش کرده و به‌طور‌کلی تمامی منطقه متأثر از سیل از این منظر یک منطقه حساس خواهد بود که می‌تواند خطرناک هم باشد. این خطر بالاخص در جایی که جریان آب در آن متوقف شده، بیشتر هم هست. نهشته‌های سیل همواره جزء مناطق پرخطر هستند. ما گزارش‌های متعددی داشته‌ایم که پس از سیلاب تعداد زیادی مار از کوهستان به پایین سرازیر شده‌اند.

‌چه احتیاط‌‌هایی را در این مناطق توصیه می‌کنید؟

مهم‌تر از همه اینکه در چنین مناطقی همیشه باید محتاط بود، مثلا نباید با پای برهنه راه رفت. همواره باید مراقب اطراف باشید و در‌عین‌حال همیشه باید آگاه باشید که احتمال دیدن مارها در چنین مناطقی هست. این می‌تواند حتی شامل سایر گونه‌های جدید در زیستگاه‌های جدید هم باشد. مردم عادی در این شرایط باید نسبت به همه مارهایی که می‌بینند، حساس باشند.

‌یعنی باید مارها معدوم شوند؟

خیر به‌هیچ‌وجه، فقط اینکه نباید خیلی بی‌احتیاط در چنین مناطقی تردد کرد یا برای اسکان موقت کمپ زد. این خطر هم برای امدادرسانان و هم برای مردم عادی که خانه‌هایشان را از دست داده‌‌اند، وجود دارد.

‌وقتی با مارها روبه‌رو شدیم، چه واکنش‌هایی معقول است؟

نخست اینکه باید فاصله خودتان را از مارها حفظ کنید؛ چرا‌که این احتمال هست که مار مورد مشاهده، گونه‌ای سمی باشد. دوم اینکه مار حتما باید توسط یک فرد آموزش‌دیده گرفته شود. اگر نیروهای آتش‌نشانی در محل حضور دارند، آنها باید این کار را انجام دهند، در غیر این صورت فقط ‌و‌ فقط افراد آموزش‌دیده باید اقدام کنند. سوم اینکه در زمان استقرار چادر یا کانکس، چه برای کمک‌رسانی چه برای اسکان موقت، باید آگاه بود که احتمال حضور مارها وجود دارد.

‌استفاده از مواد شیمیایی می‌تواند کمک کند؟

خیر! نمی‌توان گفت که مواد شیمیایی در این شرایط می‌توانند مؤثر باشند و جلوی مارها را بگیرند. یک‌سری مواد هست که به شکل صنعتی تولید می‌شود، برخی از طبیعت‌گردها هم اطراف چادر توتون یا سیر له‌شده می‌گذارند که البته مؤثر است؛ چون مواد بودار اغلب مانع نزدیک‌شدن مارها می‌شوند ولی برای مواردی مانند اسکان موقت و چادرهای بزرگ چنین تدابیری هزینه‌بر و ناکارآمد است.

‌همه مارها سمی هستند؟

مارها شامل سه دسته نیمه‌سمی، سمی و غیرسمی هستند؛ اما بخش اعظم مارهای ایران غیرسمی‌اند. سه گروه افعی‌ها با زهر خون‌گرا، کبراهای خشکی با زهر عصب‌گرا و کبری‌های دریایی با زهر عضله‌گرا در ایران سمی هستند اما هر گزش این سه گروه هم لزوما به‌معنای تزریق زهر نیست. مارهای سمی به دلیل ارزشی که زهر برای آنها دارد، ممکن است گاز بگیرند ولی زهری را تزریق نکنند. 40 تا 50 درصد مارگزیدگی‌ها به همین صورت است؛‌ اما در هر صورت فرد بعد از مارگزیدگی باید به پزشک مراجعه کند.

‌ بهترین راهکار چیست؟

بیشترین کمک در این شرایط احتیاط است. به هر‌ صورت این احتمال هست که زیر چادر، زیر پتو‌ یا بین ملحفه‌ها مار باشد. چادرهای زیپ‌دار باید همیشه بسته باشند، مردم وقتی می‌خواهند پوتین یا کفش پا کنند، باید همواره مراقب باشند؛ چرا‌که نه‌تنها مار بلکه حتی عقرب‌ها هم با این جریان‌های سیلابی جابه‌جا می‌شوند. لباس‌ها و ملحفه‌های روی بند هم در این شرایط باید با احتیاط چک شوند. در مجموع هوشیاری و احتیاط بهترین راهکار است. البته سازمان محیط زیست هم در این شرایط باید فعال‌تر عمل کند، چون به ‌هر‌ صورت احتمال مشاهده مارها به تعداد زیاد هست ولی اگر مارها معدوم شوند، از جنبه‌های دیگر به اکوسیستم‌های طبیعی آسیب وارد می‌شود؛ مثل افزایش جمعیت جوندگان. اولین کاری که باید انجام شود، این است که فرد را از محل دور کنیم، چون مار می‌تواند دو تا سه بار بگزد. اگر هم در آب رخ داده، باید فرد را سریع از آب بیرون کشید. نیازی به کشتن و همراه‌بردن مار نیست و در صورت امکان اگر از مار عکس گرفته شود می‌تواند برای پزشکان در درمان مارگزیدگی کمک‌کننده باشد. سومین کار این است که باید فرد گزیده را آرام کرد، نه اینکه بی‌خیال باشد، نه. اگر کسی را مار بگزد، به هر شکل باید به دکتر مراجعه کند، چون حتی اگر مار غیر‌سمی باشد، باز‌هم می‌تواند کزاز منتقل کند. اما اگر مارگزیده استرس زیاد داشته باشد، بسیار خطرناک‌تر است. فرد مارگزیده نباید فعالیت سریع داشته باشد، ضربان قلب باید بالا رود تا بتوان بهترین درمان را فراهم کرد. در این شرایط فقط لباس را در قسمت گزیدگی بشکافید و برای گردش خون جا باز کنید و در ضمن هر‌گونه وسایل تزیینی را هم در‌بیاورید. هیچ‌گونه اقدام اولیه دیگری حتی تجویز یک قرص ساده و کمک دیگری جز مراجعه به پزشک و نزدیک‌ترین مرکز درمانی وجود ندارد؛ هر اقدام غیرعلمی اعم از داروهای گیاهی، بریدن زخم، بستن بالای زخم و‌... نیز ممنوع است.

*‌کارشناس ارشد مهندسی محیط زیست