معرفی کتاب تأملی درباره ایران
برگ‌برگ، صفحه تخصصی معرفی کتاب برای عمومی‌کردن علم، دانش و کتاب است و با شعار «برگ‌برگ کتاب، تجربه زندگی ناب» در شبکه‌های اجتماعی در حال فعالیت است. برگ‌برگ رسانه‌ای است که سعی دارد با تمرکز بر کتاب‌های باکیفیت، خواننده را به طور آهسته و پیوسته در مسیر مطالعه و فهم عمیق موضوع قرار دهد. در برگ پیش‌رو کتاب «مبانی نظریه مشروطه‌خواهی» معرفی شده است.
علی بیغش: برگ‌برگ، صفحه تخصصی معرفی کتاب برای عمومی‌کردن علم، دانش و کتاب است و با شعار «برگ‌برگ کتاب، تجربه زندگی ناب» در شبکه‌های اجتماعی در حال فعالیت است. برگ‌برگ رسانه‌ای است که سعی دارد با تمرکز بر کتاب‌های باکیفیت، خواننده را به طور آهسته و پیوسته در مسیر مطالعه و فهم عمیق موضوع قرار دهد. در برگ پیش‌رو کتاب «مبانی نظریه مشروطه‌خواهی» معرفی شده است. کتاب مبانی نظریه مشروطه‌خواهی، جلد دوم از مجموعه تأملی درباره ایران نوشته سیدجواد طباطبایی، از مهم‌ترین تاریخ‌نگاران اندیشه در ایران است. طباطبایی در این کتاب، از انقلاب مشروطه چونان «امری حقوقی» رونمایی می‌کند. انقلابی که مسئله‌اش نه سکولاریزاسیون و نه قابل تقلیل به اهداف ضداستعماری؛ بلکه انقلابی برای قانون و آزادی بود؛ انقلابی که بتواند قدرت شاه را مشروط و اراده حکام را ذیل اراده قانون قرار دهد.
1( مشروطه، انقلاب علما یا روشنفکران؟
مؤلف به نوعی از تاریخ‌نگاریِ مشروطه، آشنایی‌زدایی می‌کند. مشروطه طباطبایی، بیش از آنکه مشروطه مَلکَم‌خان و تقی‌زاده و آخوندزاده باشد، مشروطه نائینی، مستشارالدوله و آخوندخراسانی است. به عقیده او، اگرچه روشنفکران در واردکردن برخی مفاهیم مانند آزادی نقش انکار‌ناپذیری داشته‌اند؛ اما نتوانستند تئوری و اندیشه منسجمی در راستای حکومت مشروطه ارائه دهند. درواقع «اگرچه اصول مشروطگی به سبب تصلب سنت، از نوآوری‌های ملّایان نبود؛ اما ... نوآوری‌های ملّایان در دفاع از مشروعیت اصول مشروطیت و تبدیل قانون شرع به نظام حقوقی جدید اساسی بود» (طباطبایی، 552:1398). درواقع روایت طباطبایی از مشروطه روایتی حقوقی است. به‌همین‌علت به نوشته‌های کسانی مانند مستشارالدوله و میرزای نائینی توجه ویژه‌ای مبذول داشته است. به عقیده او رساله تنبیه‌الامه میرزای نائینی بهترین و منسجم‌ترین نمونه این رساله‌ها است. «وی در این رساله به دفاع نظری از کلیت اصول مشروطیت برخاست و مشروعیت نظام حکومت قانون را تثبیت کرد». (همان، 482). دفاع میرزای نائینی از مشروعیت نظام مشروطه، از نظر استدلال منطقی و التفات به انسجام نظام مفاهیم، در نهایت استواری است» (همان، 501). از آن سو کسانی مانند مستشارالدوله نیز «به این نکته اساسی در سنت قدمایی پی برده بودند که نظام حقوقی آن‌چنان اهمیتی پیدا کرده است که هیچ «انقلاب» سیاسی بدون «اصلاح» نظام حقوقی آن به نتیجه مطلوب نخواهد رسید» (همان، 205). «در واقع قانون شرع تنها در صورتی می‌توانست به حقوق جدید تبدیل شود که با توجه به الزامات دوران جدید تاریخ ایران و با تکیه بر «روح قانون‌ها» مبانی نظری جدیدی تدوین شده باشد (همان، 207).
2(مشروطه یا مشروطه ایرانی؟
طباطبایی معتقد است که انقلاب مشروطه نمی‌توانست ایرانی نباشد؛ زیرا که نمی‌توان نظام حقوقی را یک‌شبه از جای دیگری اخذ کرد. تنها نظام حقوقی در ایران شرع بود و باید با تفسیری نو از دل همان شرع به مشروطه رسید. حال آنکه مورخانی مانند ماشاءالله آجودانی، علت موفق‌نشدن مشروطه در ایران را «ایرانی»بودنش دانسته‌اند. آجودانی، پسوند «ایرانی» را به مشروطه، افزوده تا ایرانی‌بودن آن را به معنای انحراف از اصول مشروطه مورد نقد قرار دهد. طباطبایی در‌این‌باره می‌نویسد: «مشروطیت ایران به‌عنوان حکومت قانون نمی‌توانست نظامی قانونی ایجاد نکند و بدیهی است که این قانون نیز جز قانون اسلام نمی‌توانست باشد. در تاریخ اندیشه سیاسی و حقوقی، هیچ اهل نظری را نمی‌شناسیم که ادعا کرده باشد که ملتی می‌تواند، یک‌شبه و یکسره، نظام قانونی کشوری بیگانه را جانشین نظام قانونی موجود کند» (همان، 609)
3( مشروطه و سکولاریسم
از نظر طباطبایی خاستگاه سکولاریسم نه صرفا دین، بلکه دین مسیحیت است. از‌این‌رو معتقد است امروزه، هر بحثی درباره نسبت دین و دنیای جدید تحت اصطلاح secularization مطرح می‌شود، حال آنکه بنا به تفاوت نظام حقوقی در اسلام و مسیحیت که «از سرشت متمایز دو گونه دیانت ناشی شده است» یکی از آن دو را نمی‌توان از دیگری قیاس گرفت (همان، 552). از نظر او «جای شگفتی است که از یک‌سده‌و نیم پیش روشنفکری ایران... التفاتی به تمایز میان مسیحیت و اسلام و نظام اندیشه دینی متفاوت آن دو پیدا نکرده است...» (همان، 155). این در حالی است که با «پیروزی جنبش مشروطه‌خواهی در ایران تبدیل نظام حقوق شرع به حقوق عرفی جدید در غیاب (همان، 15) مفهوم سکولاریسم صورت گرفت.
4( اهمیت مشروطه
اهمیت مشروطه در تحول حقوقی و نهادی‌ای بود که در تاریخ ایران ایجاد کرد. این تحول اگرچه ناقص بود؛ اما زمینه‌ساز مسیری نو در تاریخ ایران بود. به عقیده طباطبایی اگرچه «قانون اساسی مشروطیت و قانون مدنی ایران، مانند همه قانون‌های موضوعه دیگر، از دیدگاه حقوقی ناقص بودند؛ اما موجودی ناقص‌الخلقه نبودند. ناقص در تاریخ کامل‌تر می‌شود؛ اما موجود ناقص‌الخلقه تنها می‌تواند به هیولایی تبدیل شود. تاریخ روشنفکری ایران تاریخ غیرمسئولانه بی‌اعتنایی به این تمایزهای بنیادین است؛ درحالی‌که علم حقوق، دانش این دقایق ظریف و در‌عین‌حال پیچیده است» (همان، 660). درواقع اهمیت مشروطه نه‌تنها در میان بسیاری از روشنفکران درک نشد؛ بلکه ایشان با بسط ایدئولوژی خود، به‌مثابه فعالان سیاسی با مشروطه مواجه شدند و مسیر پس از مشروطه را دچار انحراف کردند. «در آن پنج دهه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، این فعالین سیاسی که مانند نراقی‌ها، آل‌احمد‌ها و شریعتی‌ها در زیّ جامعه‌شناسان، نویسندگان مصلح و اسلام‌شناسان درآمده بودند، هدفی جز جانشین‌کردن اندیشه حکومت قانون و دفاع از نهادهای جدیدی که مشروطیت ایجاد کرده بود، با ایدئولوژی و خیال‌اندیشی‌های ناشی از آن دنبال نکردند» (ص 561). به قول طباطبایی: «تاریخ آزادی به مانند خود آزادی،... پیچیده‌تر از آن است که بتوان آن را به موضع‌گیری‌های ایدئولوژیکی فروکاست» (همان، 662). به هر صورت نتیجه این انقلاب، دست‌کم، تدوین نظام حقوقی جدیدی بود که مبنای نظری جدیدی را در فهم نظام سنت قدمایی وارد می‌کرد. از این بابت، انقلاب مشروطه رخدادی بی‌سابقه در دوره اسلامی ایران بود. «قانون مدنی ایران یکی از مهم‌ترین دستاوردهای پیروزی جنبش مشروطه‌خواهی ایران بود، با وجود تحولاتی که از زمان تصویب آن صورت گرفته، به‌عنوان بخشی از میراث ایران و فراورده تحول تجددخواهی باقی مانده است» (همان، 658). (متن کامل این نوشتار در سایت مؤسسه ایران پایدار منتشر شده است). چاپ پنجم این کتاب، به همت نشر مینوی خرد با قیمت 305 هزار تومان منتشر و روانه بازار شده است. برای خرید کتاب می‌توانید از طریق صفحه اینستاگرام برگ‌برگ اقدام کنید. با اسکن بارکد زیر، به برگ‌برگ بپیوندید.
@barggbargg
