گنبد خشتی یادمان معماری در بافت سنتی مشهد

تقریبا در تمام مدت سلطنت شاهرخ تیموری (807- ۸۵۰ ه.ق) خراسان از رونق و آبادانی نسبی برخوردار بوده و در برخی شهرهای خراسان مانند مشهد، خرگرد، تربت جام و تایباد بناهای باشکوه و مجللی به همت آن بزرگان ساخته شده است. گنبد خشتی، یکی از بناهایی است که یادمان ارزنده معماری در بافت سنتی مشهد از این دوران است.

تعداد نسبتا زیاد بناهای برجای‌مانده از دوران تیموری در خراسان مرهون توجه خاص برخی از پادشاهان آن سلسله به‌ویژه شاهرخ تیموری و شخصیت‌های والامقام آن دوران مانند گوهرشاد خاتون، غیاث‌الدین پیر احمد خوافی و امیر علیشیر نوایی و معمارانی حکیم و توانا چون قوام‌الدین شیرازی و غیاث‌الدین شیرازی و هنرمندان چیره‌دستی چون بایسنقر میرزاست.

شهر مشهد گویا از این موهبات بیشتر برخوردار شده و دلایل عمده آن در درجه اول وجود حرم مطهر امام رضا (ع) و دیگر حضور و حمایت «سادات مشهد» و به ویژه رؤسای آنها یا «نقیبان» در جایگاه حاکمان واقعی مشهد بوده است.

یکی از نقبای پرنفوذ و محترم سادات موسوی مشهد در آن دوران «امیر سلطان غیاث‌الدین محمدبن موسی‌بن جعفر (ع)» بود. او در در سال ۸۳۲ ه. ق در مشهد وفات یافته و در فاصله حدود ۵۰۰ متری شمال حرم مطهر به خاک سپرده شد. ظاهرا در همان زمان بنایی بر فراز گورش ساخته شد که بعدها به «گنبد خشتی» معروف شد.

گنبد خشتی که احتمالا نام خود را از ساختار آجری گنبد اولیه آن گرفته، بنایی است که نمای چهارضلعی در بیرون و چلیپایی (صلیبی‌شکل) در درون و گنبدی دوپوش به ارتفاع ۱۴/۹ متر بر فراز ساقه‌ای بلند و آجری دارد.

ظاهرا تغییر و تحولات فراوانی که در این بنا صورت گرفته چهره اولیه و واقعی آن را دگرگون کرده است به گونه‌ای که به قول برنارد اوکین «ظاهر اصلی بنا را به دشواری می‌توان تعیین کرد، چون در این ساختمان مرمت‌های بی‌شماری در دوره‌های گوناگون صورت گرفته است».

تا دهه‌های اخیر بدنه بنا منظر منظم و مطلوبی نداشت و ساقه گنبد با کاشی‌های سفید، آبی، سیاه و کتیبه‌ای درشت‌خط بر حاشیه بالایی ساقه نقش بسته بود که از اصالت و زیبایی چندانی درخور بنا برخوردار نبود. به تازگی تزیینات کاشی جمع‌آوری شده و بدنه‌های خارجی بنا با آجر نماسازی شده است.

نمای بیرونی این بنا که در حال حاضر به «امامزاده محمد» معروف است، یک فضای مکعب‌شکل آجری با درگاهی‌ها و طاق‌نماهایی بر بدنه با گنبدی آجری به چشم می‌آید که بر فراز ساقه‌ای استوانه‌ای استقرار یافته و درگاهی‌هایی برای روشن‌کردن فضای داخلی بنا که بر ساقه استوانه‌ای تعبیه شده است.

فضای چلیپایی داخلی دارای چهار ایوان است و گوشوارهای حد فاصل ایوان‌ها با ترکیب موزون قاب‌ها و مقرنس‌ها به زیبایی آراسته شده است.

مقرنس‌ها از گوشه‌ها آغاز شده و لچکی‌های طرفین طاق‌ها و تمامی زیر گنبد را پر کرده‌اند و در مرکز پوشش گنبدی بنا به گونه‌ای جمع شده‌اند که تشکیل یک دایره مقعر یا شمسه داده‌اند. سطوح پر و خالی و سایه‌روشنی که بر اثر تابش نور از نورگیرهای ساقه گنبد ایجاد شده، منظره بدیع و زیبایی را موجب شده است.

در جریان مرمت‌های سال ۱۳۵۶خ یک سردابه در زیر کف ظاهر شد که آن نیز نقشه صلیبی‌شکل داشته و در قسمت مرکزی آن ستون باریکی استوار شده تا پایه طاق‌ها و طویزه‌های پوشش سردابه را نگه دارد. تزیینات بنا علاوه بر مقرنس‌ها و ترنج‌های گچی، اسلیمی‌ها و کتیبه‌هایی بر ازاره‌ها هستند.

گنبد خشتی در کنار کوچه‌ای به همان نام در یکی از محلات قدیمی مشهد و در مجاورت خیابان طبرسی قرار دارد. این بنا مورد توجه و احترام اهالی است و همه‌روزه مورد مراجعه زائران مشتاق قرار می‌گیرد.

گنبد خشتی در تاریخ پنجم اردیبهشت سال ۱۳۵۶ به شماره ۶۱۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

*مدیر کل اسبق میراث ‌فرهنگی خراسان رضوی