غربت کوسه‌های ایرانی

فرناز حیدری:* کوسه‌ها و سفره‌ماهیان به گروهی از ماهیان (ماهیان غضروفی) تعلق دارند که 200 میلیون سال قبل از دایناسورها در روی کره زمین وجود داشته‌اند؛ بنابراین پیشینه حضور آنها روی کره زمین به دست‌کم 420 میلیون سال قبل برمی‌گردد اما امروز جمعیت کوسه‌های سرچکشی، سفید و ترشر (Thresher Sharks) بیش از 75 درصد کاسته شده است. میزان تقاضا برای محصولات به‌دست‌آمده از کوسه‌ها اعم از گوشت و باله‌ها در آسیا به‌شدت رو به افزایش است؛ به‌طوری‌که قیمت هر کیلو باله خشک کوسه به رقمی بالغ بر ۷۰۰ دلار رسیده است. در خلیج فارس تقاضا برای انواع گونه‌های سرچکشی و کوسه‌های بزرگ خانواده Carcharhinidae که باله‌های سیاهی دارند، زیاد است. پاسخ به این سؤال که کدام گونه‌ها در خلیج فارس بیشتر از دیگران آسیب‌پذیر هستند، آسان نیست؛ چرا‌که تاکنون ارزیابی منطقه‌ای روی هیچ‌گونه‌‌ای انجام نشده و داده‌ها در این زمینه صرفا متکی بر شرایط این گونه‌ها در جاهای دیگر دنیا و نه مشخصا این منطقه خاص جغرافیایی است.

نکات ابتدایی درباره کوسه‌ها

اسکلت کوسه‌ماهیان از غضروف است و در‌عین‌حال بدن بزرگ جثه آنها هم انباشته از چربی است؛ این دو عامل کمک مؤثری برای شناورماندن در آب هستند اما آنها در‌عین‌حال ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد دیگری هم دارند که جالب توجه است؛ حواس چشایی، بینایی و بویایی در کوسه‌ها قوی است. جثه کوسه‌ها می‌تواند هشت ‌برابر ما انسان‌ها باشد یا به قدری کوچک باشد که حتی در دستان ما جای گیرند. شناخت اغلب ما از کوسه‌ها در حد فیلم‌های سینمایی است و به همین دلیل ساده، افراد بسیار زیادی از آنها می‌ترسند چون تبلیغات گسترده و فیلم‌های هیجان‌انگیز ما را به سمت ترس سوق داده است‌ اما برخلاف تصور ما اکثر کوسه‌ها همه‌چیز‌خوار نیستند؛ همان‌گونه که همه کوسه‌ها هم شکارچی نیستند. برخی از گونه‌ها حداقل وقت را صرف شکار می‌کنند و آنهایی هم که شکار می‌کنند، همیشه راحت غذا به دست نمی‌آورند. جالب است که بدانید همه کوسه‌ها هم خاکستری و زشت نیستند؛ برای مثال کوسه‌های فرشی 

(Wobbegong) 12 گونه مختلف از خانواده Orectolobidae هستند که بدن مسطح عظیمی دارند و تکه‌های زبری از پوست آنها به کنار‌های سرشان متصل است. این کوسه‌ها که اغلب ساعت‌ها در بستر اقیانوس منتظر طعمه می‌شوند، یکی از بهترین شیوه‌های استتار و در‌عین‌حال الگوهای متقارن را دارند و به همین دلیل هم هست که به آنها Carpet Sharks می‌گویند. این کوسه‌های زیبا معمولا برای انسان‌ها خطرناک نیستند اما به غواصانی که بیش ‌از‌ حد به آنها نزدیک شوند، حمله می‌کنند. البته 28 رکوردی که از آنها در پرونده بین‌المللی حمله کوسه‌ها ثبت شده، نشان می‌دهد هیچ‌کدام از حمله‌های آنها هم کشنده نبوده است.

کوسه‌ها چقدر عمر می‌کنند؟

هر‌چقدر یک کوسه آرام‌تر رشد کند، مدت‌زمان بیشتری هم عمر خواهد کرد. برای مثال کوسه موسوم به Dog Fish که تنها 1.5 متر طول دارد، اغلب رکورد ثابتی دارد و حداقل 40 سال عمر می‌کند اما گونه‌های دیگری هم هستند که بیش از صد سال عمر می‌کنند. به‌طور‌کلی کوسه‌ها معمولا بین 20 تا 30 سال عمر می‌کنند. جالب است بدانید، کوسه‌های آبی در طول عمر خود رکوردهای مهاجرت خارق‌العاده‌ای را هم ثبت کرده‌اند. برخی از آنها از نیویورک به اسپانیا می‌روند و در مسیر بازگشت، آب‌های کشور انگلیس و حتی برزیل را هم پشت ‌سر می‌گذارند!

کوسه‌ها چگونه متولد می‌شوند؟

بعضی از کوسه‌ها تخم‌گذار و برخی دیگر زنده‌زا هستند. برخلاف تخم ماهیان که اغلب هزاران عدد است، تخم کوسه‌ها معمولا بزرگ است و لایه اطراف آن هم به خوبی از نوزاد مراقبت می‌کند. این استراتژی در‌عین‌حال شانس نوزادان را برای بقا افزایش داده اما دخالت‌های انسانی در سال‌های اخیر به‌شدت تأثیرات منفی بر زادآوری کوسه‌ها داشته است. بخش اعظم 92 گونه Cat Sharks، برخی از Carpet Sharks و تمامی هشت گونه Bull-head Sharks تخم‌گذار هستند. بعضی از تخم‌های کوسه پیچک‌هایی دارند که به آنها کمک می‌کند در اطراف جلبک‌ها یا ساقه گیاهان آبی لنگر بیندازند. برای یک گونه Created Bull-head Sharks که فقط در آب‌های استرالیا زیست می‌کند، پیچکی به طول 1.8 متر دارد که به استقرار تخم کمک مؤثری می‌کند.

برخی کوسه‌ها مانند Port Jackson و برخی از Bull-head Sharks تخم سفت و سخت با پوسته چرم‌مانند دارند، اما برخی دیگر پوسته چندان محکمی ندارند؛ بنابراین مادر این تخم‌ها را در دهان نگه می‌دارد تا سوراخ عمیقی در یک صخره یا بستر اقیانوس جهت حفاظت از آن بیابد. بعضی از کوسه‌های تخم‌گذار بیش از 25 تخم در یک ‌سال می‌گذارند، اما نوزادان خیلی هم زود متولد نمی‌شوند، گاه چند‌ ماه و گاه حتی بیش از یک ‌سال می‌گذرد تا نوزاد از داخل تخم خارج شود. معمولا تخم‌هایی که در آب‌های سردتر گذاشته شوند، مدت طولانی‌تری هم زمان نیاز دارند. یک نکته ‌جالب این است که از هزاران تخمی که در داخل بدن مادر رشد می‌کند، گروه اولی که از تخم خارج می‌شوند، این فرصت را دارند که از تخم‌های بازنشده دیگر تغذیه کنند.

اطلاعات درباره زادآوری کوسه‌ها به دلیل زندگی مخفیانه آنها بسیار اندک است چنانچه به‌طور مشخص چگونگی تولیدمثل کوسه‌های سفید و بزرگ هنوز که هنوز است یک معمای بزرگ است. کمتر مطالعه‌ای درباره یک کوسه سفید باردار انجام شده و به همین دلیل است که دنیای پر‌رمز‌و‌راز آنها برای ما انسان‌ها هنوز بیگانه است.

اما کوسه‌ها در‌عین‌حال زنده‌زا هم هستند؛ برای مثال Sand Tiger فقط ‌و ‌فقط دو نوزاد به دنیا می‌آورد که هر‌کدام از آنها تقریبا به اندازه نصف مادرشان هستند؛ یا Blue Sharks امکان تولید بیش از صد نوزاد را در هر ‌بار آبستنی دارند و نوزادان هم بعد گذشت 9 ماه تا یک سال توانایی محافظت از خود را دارند؛ یا دوران آبستنی Dog Fish، 22 ماه است (طولانی‌ترین دوره آبستنی در گونه‌های شناخته‌شده کوسه) و بعد از این مدت حدود 10 نوزاد که طولی در حدود 25 سانتی‌متر دارند، متولد می‌شوند. کوسه‌هایی که زنده‌زایی می‌کنند بعد از تولد دیگر از نوزادان خود محافظت نمی‌کنند.

دلیل حمله کوسه به انسان‌ها چیست؟

کتاب‌ها و فیلم‌های زیادی هست که بر خصلت شکارگری و تهاجمی کوسه‌ها تأکید دارد. ما در این بخش از گزارش فقط از یافته‌های پژوهشگرانی خواهیم گفت که علت حمله کوسه‌ها به انسان‌ها را ریشه‌یابی کرده‌اند. واقعیت این است که بخش د‌رخور توجهی از حملات کوسه‌ها به انسان‌ها ناگهانی است؛ به‌طوری‌که نه‌تنها قربانی بلکه حتی تماشاچیان هم اغلب قادر به شناسایی کوسه نیستند. پژوهشگران بر چند دلیل عمده در این مورد تأکید کرده‌اند:

فرضیه حمله برای غذا: مطالعه هزارو200 مورد حمله کوسه‌ها در نقاط مختلف دنیا نشان می‌دهد که به‌طور متوسط از هر چهار مورد حمله، فقط یک تا دو بار آن به ضربه‌زدن یا حمله ناگهانی ختم شده اما برخلاف تصور تلاشی برای کشتن قربانی صورت نگرفته د‌رحالی‌که اگر کوسه‌ای تصمیم به خوردن طعمه داشته باشد، آن را بی‌تردید انجام می‌دهد.

اشتباه در تشخیص هویت: احتمال دیگر این است که کوسه قربانی را به اشتباه جای یک ماهی بزرگ یا حتی یک فوک می‌گیرد (البته نه همیشه) در این صورت وقتی متوجه اشتباه می‌شود، اغلب طعمه را رها می‌کند و می‌رود. حملات متعددی از کوسه‌ها بر تخته‌های شنا و قایق‌های کوچک گزارش شده که می‌تواند دلیل آن اشتباه در تشخیص باشد. بدیهی است که کوسه از خوردن رشته‌های فیبری تخته شنا و قایق لذت نمی‌برد اما این اشیا می‌توانند با یک فوک یا ماهی بزرگ اشتباه گرفته شوند.

حملات افراد تنها: دکتر ویکتور کوپلسن یک پژوهشگر استرالیایی بود که در دهه 1950 میلادی تحقیقات زیادی روی کوسه‌ها انجام داد. وی در کتاب مشهور خود می‌نویسد: «اغلب حملات از جانب کوسه‌ها حداقل در آب‌های استرالیا به‌وسیله کوسه‌های تنها انجام شده و حملات دسته‌جمعی توسط کوسه‌ها به‌ندرت گزارش شده است». کوپلسن فرضیه‌ای با عنوان کوسه‌های شیطان (Rough Shark Theory) دارد که می‌گوید کوسه‌های تنها، مسئول حمله‌ها حتی حمله‌های سریالی هستند چون این حملات به همان سرعتی که در یک بازه زمانی کوتاه اتفاق می‌افتند، ناگهان هم متوقف می‌شوند.

دفاع از قلمرو

تحریک کوسه‌ها توسط انسان: تحقیقات نشان داده برخی از حملات به غواصان و ماهیگیران به دلیل احساس خطر توسط کوسه بوده است. کوسه‌های سفید به حملات برق‌آسا شهره هستند اما آنها به‌ندرت کسی را که گاز می‌گیرند تا انتها می‌خورند؛ بررسی‌ها نشان داده دلیل جان‌سپردن افرادی که مورد حمله کوسه سفید قرار می‌گیرند، از‌دست‌دادن خون بسیار است نه اینکه خورده شده باشند. مطالعات بر روی کوسه‌های Grey Reef هم نشان داد که صداهای غیرعادی و حرکات سریع بر رفتار آنها تأثیرگذار است؛ آنها در این شرایط سرشان را بالا می‌گیرند، دم را تکان می‌دهند، باله‌های جلویی را با سرعت تکان می‌دهند و بارها دور خود می‌پیچند و در مسیرهای مارپیچ شناهای نمایشی‌گونه انجام می‌دهند. کوپلسن می‌گوید حملات کوسه‌ها در استرالیا اغلب عصرهنگام و زمان شلوغی سواحل است!

کوسه‌های خلیج فارس

اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) حضور حدود 46 گونه از کوسه‌ها را در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان تأیید کرده و د‌رحال‌حاضر 13 گونه از کوسه ماهیان ایران در رده در معرض خطر و چهار گونه در رده به‌شدت در معرض خطر هستند. ریما ژابادو محقق ارشد و مدیر طرح ماهیان غضروفی خلیج فارس از دانشگاه امارات عربی متحده می‌گوید: «مطالعات باستان‌شناسی در ابوظبی موفق به کشف نمونه‌های مختلفی اعم از مهره‌ها و دندان‌های کوسه‌ها از سایت‌های مختلف شده که تاریخچه برخی از آنها به حدود هفت ‌هزار سال پیش بازمی‌گردد. این مسئله نشان می‌دهد سابقه شکار و البته بهره‌کشی از کوسه‌ها در این منطقه یک سنت قدیمی و بخشی از میراث فرهنگی جوامع گوناگونی بوده که در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند. ما در مطالعات خود موفق به شناسایی گونه‌های مختلف شده‌ایم. در این راستا صرفا به گونه‌های زنده توجه نشده بلکه گاهی نمونه‌های صید‌شده در بازار و اسکله‌های مختلف نیز معیار قرار گرفته است. کوچک‌ترین گونه‌ها حداکثر 70 یا 80 سانتیمتر طول دارند؛ در‌حالی‌که گونه‌های بزرگ‌تر گاهی به مرز بیشتر از چهار متر هم می‌رسند. گزارش‌ها از بیشتر کشورهای حاشیه خلیج فارس حاکی از کاهش ذخایر آبزیان و نزدیک‌شدن به مرزهای نگران‌کننده است. این احتمال وجود دارد که برخی از گونه‌های کوسه‌ها به دلایلی اعم از ماهیگیری، تخریب زیستگاه و تهدیدات دیگر با انقراض همیشگی مواجه شوند؛ بنابراین بسیار مهم است که همه کشورهای این منطقه به جمع‌آوری اطلاعات از میزان صید کوسه‌ها در کشورهای خود اقدام کنند. در شرایط فعلی بدون اغراق اجرای معیارهای شدید حفاظتی نیز امری اجتناب‌ناپذیر و ضروری جلوه می‌کند».

*کارشناس ارشد علوم محیط زیست