در جست‌وجوی حقوق ایرانی

آکادمی بیگدلی به‌عنوان یک نهاد آموزشی و بنیادی علمی در حوزه فلسفه حقوق، حقوق بین‌الملل، حقوق بشر، حقوق تطبیقی و دانش‌های مرتبط است که در سال 1395 و توسط دکتر محمدرضا ضیایی بیگدلی (استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی) و دکتر صادق ضیایی بیگدلی (استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه یورک کانادا) فعالیت خود را آغاز نمود. این نهاد علمی در طول سالیان گذشته، همواره با برگزاری دوره‌های آموزشی، دوره‌های آنلاین، کنفرانس‌ها و مطالعات در حوزه بین‌الملل، درصدد توسعه دانش حقوق بین‌الملل به‌ویژه در ایران و مجامع دانشگاهی کشور بوده است. در زمره‌ این نشست‌ها و ارائه‌های علمی، موضوع «کتاب درجست‌وجوی حقوق ایرانی» نیز مورد توجه قرار گرفت و به تشخیص و دعوت استادان، نویسنده کتاب برای ارائه «مفاهیم و رهیافت‌هایی از حقوق ایرانی در حوزه حقوق بین‌الملل» دعوت شد.

علیرضا غریب‌دوست که پژوهشگر حقوق ایرانی و نویسنده این کتاب است، در آغاز ارائه خود به دو پرسش اصلی پرداخت. نخست اینکه آیا حقوق ایرانی می‌تواند رهیافتی برای حقوق بین‌الملل درپی داشته باشد؟

نویسنده کتاب در جست‌وجوی حقوق ایرانی، پاسخ به این پرسش را با قاطعیت منفی دانست و معتقد بود ازآنجاکه تاکنون دستگاه نظری برای «حقوق ایرانی» ارائه نشده و نظریه‌پردازی در این حوزه صورت نگرفته است و ما دقیقاً و از منظر علمی نمی‌دانیم «حقوق ایرانی چگونه موجودی است»، لذا امکان شناسایی و تفکیک ویژگی‌های آن از نظام‌های حقوقی دیگر چون

 Civil law / Common law / Religious law و دیگر نظام‌های حقوقی ملی وجود ندارد. بنابراین، انتظار ارائه رهیافت امری واقع‌بینانه و علمی نخواهد بود. اما برخلاف پاسخ سؤال نخست، او با طرح سؤال دوم مبنی بر اینکه «آیا در جست‌وجوی حقوق ایرانی و در فرایند مطالعه به منظور شناسایی اندیشه حقوقی متناسب با فرهنگ و تمدن ایرانی، می‌توان رهیافت‌هایی برای عرضه در دانش حقوق بین‌الملل ارائه نمود؟» معتقد بود قطعاً نشانه‌ها، ریشه‌ها و رهیافت‌های بسیار جدی و قابل‌توجهی در فرایند این پژوهش، قابل بهره‌برداری در حوزه حقوق بین‌الملل است. او به تحولات حقوق بین‌الملل متأثر از تحولات حقوق ملی در کشورها پرداخت و خاطرنشان شد که بی‌شک، هرگونه تحول و تعالی در نظام حقوق ملی ایران به همان میزان که نظام‌های حقوقی ملی بر عرصه حقوق بین‌الملل تأثیرگذار هستند، مؤثر خواهد بود اما معتقد بود که تأثیرگذاری مطالعات در زمینه حقوق ایرانی، به‌مراتب بیش از این قابلیت تأثیرگذاری بر حقوق بین‌الملل را دارد.

او که سال‌هاست مسئولیت دبیری انجمن حقوق‌شناسی را نیز عهده‌دار است، با اشاره به این مهم که دانش‌آموختگان و پژوهشگران حوزه حقوق بین‌الملل به دلیل برخورداری از پیش‌شرط اشراف بر زبان خارجی یک قدم از دیگر پژوهشگران جلوتر هستند، به فقدان منابع کافی و معتبر دست اول فارسی در حوزه مطالعات ایران‌شناسی و تاریخ حقوق ایران اشاره کرد که اغلب آنها توسط پژوهشگران غربی و در قالب کتب، مجلات و مقالات علمی به زبان انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و ایتالیایی نگاشته شده‌اند. وی در ادامه تبیین مسئله با تأکید بر اینکه «پژوهشگر حوزه حقوق بین‌الملل» نیست و آنچه در این جلسه ارائه می‌کند صرفاً برداشت‌های او از موضوع است، با اشاره به تقسیم‌بندی «دانش حقوق» توسط شادروان دکتر کورش کاویانی (استاد فقید دانشگاه علامه طباطبایی) به سه سطح «قضا»، «حقوق موضوعه» و «حقوق محض»، موضوع مطالعات در زمینه حقوق ایرانی را در سطح بنیادین حقوق محض دانست و معتقد بود که در این سطح است که میان دانش حقوق و دیگر دانش‌های علوم انسانی -به‌صورت اخص- پیوستگی و آمیختگی جدی وجود دارد.

در نهایت او با پرداختن به برخی از مصادیق چون مقایسه مفهوم «کشور» به عنوان اصلی‌ترین تابع نظام حقوق بین‌الملل با مفهوم «دولتشهر» در هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد در ایران‌زمین، ریشه‌های نظریه رئالیسم آفندی در «روابط بین‌الملل» در مناسبات میان «ایلام» و «سومر» در هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد صرفاً به منظور حفظ هژمونی خود در جهان شناخته‌شده آن روزگار، همین‌طور مقایسه مفهوم «فر ایرانی» و «فر کیانی» در تاریخ‌نگاری اساطیری ایران با مفهوم «کیتنِ» در کتیبه‌ها و الواح خطی هزاره دوم و اول پیش از میلاد در بین‌النهرین در تبیین هویت ملی و مشروعیت حکمران، تعریف و بازخوانی مفهوم «خیانت به ملت» در اسطوره جمشید و مرگ او به این اتهام نابخشودنی در برابر عهدی که با اهورامزدا بسته بود تا مردم و سرزمین را از اهریمن محافظت کند، جایگاه و حقوق زن در ایران‌زمین و به‌صورت ویژه در دوران دوهزارساله تمدنی و فرهنگی «ایلام» در شوش و سوزیان و نمونه ارث مادرانه برای زنان -اینکه زنان از مادران خویش ارث برده و می‌توانستند به دختران خویش میراث گذاشته و در اموال خود به هرگونه که تمایل دارند مداخله کنند.

 همچنین موضوع تفکیک قوانین شرعی و قوانین معابد از قوانین عرفی که مبتنی بر سنت‌های جامعه بوده است، فرمان‌های شاهی در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد چون «اوروکاگینا» به عنوان نخستین نمونه حکمران اصلاح‌طلب در تاریخ‌نگاری حرفه‌ای و مسئله بخشش دیون و بدهی‌های مردم به یکدیگر و حکمران در اثر تقلب در معیار سنجش «گور» که واحد اندازه‌گیری بوده است، همین‌طور موضوع اتباع بیگانه در حوزه قلمرو سومریان موسوم به «مودو» که حقوق آنها و امنیت فعالیت اقتصادی و تجاری آنها مورد حمایت قرار داشته است، نخستین نمونه از تبیین «منابع طبیعی» و جلگه‌های متعلق به عموم مردم در قانون «حمورابی» در 1770 پیش از میلاد موسوم به «اوگاروم» و مسئولیت مدنی ناشی از عدم ترمیم دیواره کانال آب، و دیگر نمونه‌ها و مصادیق چون تجارت بین‌الملل و تأدیه دیون در قانون حمورابی که قابل مقایسه با موارد امروزی در حقوق بین‌الملل خصوصی است یا مورد دیگری در بحث محرومیت از ارث پسر توسط پدر، اولین قانون‌گذاری در حوزه حقوق دریاها و تردد در مسیرهای آبی در قانون حمورابی و نظایر آنها، به اهمیت مطالعه و پژوهش در زمینه حقوق ایرانی به منظور بهره‌برداری و ارائه رهیافت به دانش حقوق بین‌الملل تأکید کرد.