انسان و اصل اخلاقی برابری موجودات زنده

ریحانه بهنامی، وکیل پایه یک دادگستری: امروزه در سطح جهانی و در حوزه اخلاق کاربردی با شاخه‌ای به نام اخلاق حیوانات (Animal ethics) مواجه هستیم؛ اصلی که نحوه رفتار و برخورد انسان با حیوانات را مد‌نظر قرار داده و حمایت حقوقی از حیوانات را در سطح بین‌الملل دنبال می‌کند؛ حقوقی که شاید بتواند مصونیت زیست حیوانات را تضمین کند.

در عرصه بین‌الملل، اعلامیه جهانی حقوق حیوانات در ۱۵ اکتبر ۱۹۷۸ از طرف یونسکو منتشر شد. این منشور ۱۰ ماده‌ای بر حق طبیعی موجودات زنده تأکید می‌کند و جهل انسان به حق حیات حیوان را اصلی‌ترین عامل تخریب طبیعت معرفی می‌کند. در ماده ۷ این منشور آمده است «عمل غیرضروری یا هر تصمیمی که منجر به مرگ حیوان شود، جنایت علیه زندگی قلمداد می‌شود». علاوه بر منشور فوق که یک دهه بعد از تصویب مورد تجدید‌نظر قرار گرفت، قوانین دیگری نیز در کنوانسیون‌های جهانی درباره حقوق حیوانات به تصویب رسیده است که کشور ما ایران نیز به برخی از این مجامع ملحق شده است. برای مثال می‌توان کنوانسیون تجاری بین‌المللی گونه‌های حیوانات و گیاهان در معرض خطر انقراض (۱۹۷۳) و کنوانسیون  تنوع زیستی (۱۹۹۲) نام برد.

وقتی به وضعیت حق حیات حیوانات در داخل نگاه می‌کنیم، آمارها به ما می‌گویند چیزی نزدیک به ۸۰ گونه از رده‌های جانوری ایران در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارند. این آمار طیف متنوعی از گونه‌های جانوری را شامل می‌شود؛ یعنی پستانداران، پرندگان، دوزیستان، خزندگان و همچنین گونه‌های متنوع آبزیان، آنچه مسلم است، هم تهدید و هم تحدید زیست حیوانات بر ادامه حیات انسانی ما تأثیر‌گذار است ما با حیوانات محیط زیست خود رفتار مناسبی نداشته‌ایم و این یعنی نه‌تنها زیست حیوانات بلکه زیست ما انسان‌ها هم در خطر است.

در قوانین داخلی اصل پنجاهم قانون اساسی به‌عنوان قانون مادر به ما می‌گوید «در جمهوری اسلامی‌، حفاظت محیط زیست که نسل ‌امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته ‌باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌شود. از‌این‌رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آنکه با آلودگی محیط زیست یا تخریب جبران‌ناپذیر آن‌ ملازمه پیدا کند، ممنوع است‌». با این ظرفیتی که قانون اساسی پیش‌روی ما گذاشته است و با وجود قوانینی در حوزه شکار به نظر می‌رسد که ما هنوز با فقر قانون‌گذاری در حوزه محیط‌ زیست و حیوانات مواجه هستیم؛ هرچند در این حوزه پیشرو بوده‌ایم و قانون‌گذار ما از بسیاری کشورهای دیگر در حوزه حیوانات جلوتر بوده است اما آن اتفاق تلخِ زنده‌گیری پلنگ خوش‌خط‌و‌‌خال در یکی از شهر‌های شمالی کشور را مگر می‌‌توان فراموش کرد؟ اتفاقی که به مرگ آن حیوان زیبا ختم شد.

وقتی از دین مبین اسلام در ارتباط با حقوق حیوانات سراغ می‌گیریم، شاید اولین سخن آیه پنجم سوره نحل باشد که بارها شنیده و خوانده‌ایم «وَ الْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَکُمْ فِیهَا دِفْءٌ وَ مَنَافِعُ وَ مِنْهَا تَأْکُلُونَ».

اما لازم است که به یاد داشته باشیم، قرآن، کتاب مقدس ما دست‌کم از ۳۵ حیوان نام برده و سوره‌هایی به اسامی حیوانات مانند انعام، بقره، فیل، عنکبوت و... در قرآن کریم وجود دارد، مداقه در این سوره‌ها و آیات حق حیات حیوانات را به ما گوشزد می‌کند؛ ولی در‌نهایت با توجه به اینکه حیوانات هم دارای حقوقی هستند، شاید به نوعی این حق را نداشته باشیم که برای آزمایش و پژوهش از حیوانات استفاده کنیم و موجب ورود درد و ضرر به آنها شویم ولی در این وضعیت هم باید در اجرای پژوهش و آزمایش و تحقیقات حیوانی، اصول اخلاقی، مصوبات بین‌المللی و وزرات بهداشت را رعایت کنیم و از روش‌هایی بهره گیریم که حداقل آسیب به حیوانان وارد شود و تا پایان درد وارده از آنها مراقبت کنیم، به امید روزی که رعایت حقوق حیوانات و مسائل اخلاقی، چه در پژوهش‌های حیوانی و چه در نگهداری از آنها را به بالاترین سطح مطلوبیت برسانیم و البته افراد تا چه حد به این اصول و باید و نباید‌های اخلاقی پایبند باشند، بسته به وجدان خودشان دارد.