خدایخانه شیراز
مسجد جامع عتیق کهن‌ترین بنای مذهبی و یکی از هسته‌های اصلی شکل‌گیری شهر شیراز است. از آغاز شکل‌گیری شهر تا تصرف آن به دست یعقوب لیث صفاری، شیراز به‌عنوان مرکز ایالت فارس مقر والیانی بود که از جانب خلفا مأمور اداره آن سرزمین می‌شدند
فاطمه دلشاد-نویسنده و پژوهشگر: مسجد جامع عتیق کهن‌ترین بنای مذهبی و یکی از هسته‌های اصلی شکل‌گیری شهر شیراز است.
از آغاز شکل‌گیری شهر تا تصرف آن به دست یعقوب لیث صفاری، شیراز به‌عنوان مرکز ایالت فارس مقر والیانی بود که از جانب خلفا مأمور اداره آن سرزمین می‌شدند. عمرو که پس از یعقوب زمامدار شد، مدتی شیراز را مرکز دولت نیمه‌مستقل خود قرارداد و به‌تدریج به صورت شهری بزرگ درآمد. از اقدامات ساختمانی عمرو لیث در این شهر، احداث مسجد جمعه در سال ۲۸۱ هجری قمری است. قاضی ناصرالدین بیضاوی که کتاب تاریخ خود را در اواسط قرن هفتم تألیف کرده، به دستور ساختن مسجد عتیق از سوی عمرو لیث و چگونگی تهیه چوب‌های آن از باغ‌های بانویی صالحه در سروستان اشاره کرده است.
او در تاریخ خود موسوم به نظام التواریخ نوشته است که: «این مسجد از بنای عمرو لیث است و حکایت شده که چون شروع به ساختن مسجد کرد، دستور داد تا چوب‌های مستقیم و هموار را برای آن بیابند، به او اطلاع دادند که زن صالحه‌ای در باغ‌های خود در سروستان چوب‌های صاف و همواری دارد که آنها را از راه حلال به دست آورده است، پس مأمورین را فرستاد تا آنها را خریداری کنند. زن دستور داد تا چوب‌ها را بریده حمل کنند و گفت بعدا درخصوص قیمت آنها مذاکره خواهم کرد».
پس آن زن که نامش عتقه (عقیقه) بود به نزد پادشاه رفت و گفت، ای امیر برای چه این مسجد ساختی؟ گفت: «برای خدای عزوجل و امید به ثواب و طلب رضای او. زن گفت: من هم امید به رضای خدا و ثواب او دارم، شاه متأثر شد و او را واگذاشت. همچنین آورده‌اند که پس از ساخت مسجد جامع اتابکی، آن را مسجد جامع نو و این مسجد کهنه‌تر را مسجد جامع عتیق نامیدند».
در طول این سال‌ها گردشگران مشهوری راجع به مسجد جامع عتیق شیراز در سفرنامه‌های خود نگاشته‌اند. ابن بطوطه سیاح معروف مراکشی که در سال ۷۴۸ هجری قمری در زمان سلطنت شاه شیخ ابواسحاق اینجو به شیراز سفر کرده، در سفرنامه خود می‌گوید: «مسجد بزرگ شیراز به نام مسجد عتیق یکی از وسیع‌ترین و زیباترین مساجد است. صحن بزرگ آن با مرمر فرش شده و تابستان‌ها هر شب صحن آن را می‌شویند و بزرگان شهر برای گزاردن نماز مغرب و عشا در آنجا فراهم می‌آیند. در قسمت شمال آن دری است که آن را درِ حسن می‌نامند و از آنجا به بازار میوه‌فروش‌ها می‌روند».
این مسجد شش در ورودی داشته است که امروزه یک در آن مسدود شده است. ورودی شمالی، اصلی‌ترین و زیباترین ورودی مسجد بوده است، همچنین این ورودی درِ دوازده امام نیز نامیده می‌شود که با مقرنس‌های کاشی‌کاری‌شده زیبایی تزیین شده است. کتیبه این ورودی را غیاث‌الدین علی جوهری، در سال ۱۰۳۱ نگاشته و تعمیرات این سردر زیبا در زمان سلطنت شاه عباس کبیر صورت گرفته است. این ورودی توسط یک هشتی و یک راهرو به صحن مسجد متصل می‌شود.
پس از مطابقت عکس‌های ویلبر، معمار ماهر آمریکایی، با وضع موجود مسجد متوجه شدم که این مسجد چهار ایوانی شبستان‌دار بوده که امروزه ایوان غربی آن فروریخته است. در قسمت جنوبی مسجد یک شبستان قدیمی به نام شبستان ۴۰ ستون وجود دارد که قدیمی‌ترین بخش مسجد است. این شبستان دو محراب دارد که یکی از آنها روبه‌روی در ورودی و اصلی شبستان است، محراب اکنون بازسازی شده است. در کنار محراب قدیمی، یک منبر ۱۴ پله‌ای هست که امروزه یکی از پله‌های آن از بین رفته است و ۱۳ پله دارد. مسجد جامع عتیق شیراز حدود ۱۲ قرن یا ۱۱۶۲ سال قدمت دارد.
نقطه عطف این مسجد، بنای زیبا و بزرگ سنگی هست که تقریبا در وسط مسجد ساخته شده است. این بنای چهارگوش مکعب‌مستطیل شکل، خدایخانه یا بیت‌المصحف نام دارد که ابعاد آن حدودا ۱۲ در ۱۵ متر است. در قدیم قرآن‌ها را در این مکان نگه می‌داشتند و مردم صبح و شب برای قرائت قرآن کریم به این مکان مراجعه می‌کردند و قرآن‌ها را به امانت می‌گرفتند. این بنا خدایخانه یا کعبه ثانی هم لقب گرفته؛ چراکه قبل از عزیمت به سفر حج، دور این بنا اعمال مناسک حج را یاد می‌گرفتند. کاربرد دیگر خدایخانه این بوده که افراد برای دیدن هلال ماه نو به بالای پشت‌بام طبقه دوم می‌رفتند و هلال ماه را به حاکم شهر خبر می‌دادند. خدایخانه دوطبقه بوده که امروزه فقط یک طبقه آن وجود دارد.
نکته منحصربه‌فرد کتیبه دورتادور خدایخانه، شیوه اجرای آن است؛ به طوری که روی سنگ‌هایی به عرض یک متر، ابتدا دور حروف را تراشیده‌اند تا برجسته شده و سپس حروف را با کاشی معرق آبی‌رنگ پر کرده‌اند. این کتیبه به دستور شاه شیخ ابواسحاق اینجو در سال ۷۵۲ هجری قمری نگاشته شده است. سایر کتیبه‌های خدایخانه از آیات امیدبخش الهی برای مؤمنان است. گفته می‌شود که خواجه راز حافظ شیرازی، شب‌های جمعه تا صبح را دور خدای خانه می‌گشته و تا صبح قرآن را با الحان خوش قرائت می‌کرده است، چنانچه در غزل خود می‌گوید: «عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ/ قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت».
در تاریخ شفاهی مسجد آمده که در آخرین جمعه ماه مبارک رمضان، عتیقه که بانی چوب‌های مسجد بوده است، پس از فوتش بین منبر و محراب به خاک سپرده می‌شود و این اتفاق سرآغاز مراسمی به نام جمعه وداعی یا به گویش شیرین شیرازی، جمعه وِدُی در مسجد می‌شود. این مراسم حدود ۱۱ قرن است که ادامه دارد و هر سال زنان شیراز در این روز به مسجد می‌روند و تصویر حاجات خود را روی کاغذ می‌کشند یا مثلا برای دختران دم بخت رو به قبله چادر می‌برند و کل می‌زنند، برای زن حامله دعای چهل بسم‌الله را می‌نویسند. این مسجد همواره یکی از اصلی‌ترین مکان‌ها برای قرائت فرمان‌های حاکمان بوده است.
