رود ولگا، مادر روسیه

هر رودخانه‌ای از جایی سرچشمه می‌گیرد، اما هر سرچشمه‌ای به رودخانه بزرگی نمی‌انجامد. در این دنیا کمتر رازی است که چون راز تولد، یعنی آن لحظه دلپذیری که زندگی از هیچ پدید می‌آید، انسان را مجذوب خود کند و چنین است زاده‌شدن یک رودخانه از جوشش یک چشمه. روس‌ها چشمه را «کلید» می‌نامند؛ زیرا چشمه‌ها، کلید رودخانه‌ها و جویبار یخ‌زده کوچکی است که ولگا از آن آغاز می‌شود و در جنگل‌های والدای از دل خاک بیرون می‌جهد. از میان برگ‌های مرده‌ای که او را قنداق‌پیچ کرده‌اند، زمزمه‌کنان می‌گذرد و شاخه‌های خم‌شده درختان از گهواره‌اش حفاظت می‌کنند. این جویبار کوچک با جریانی آهسته اما مطمئن از میان بوته‌زارها به بیرون ره می‌گشاید و در اینجا شاهراهی عظیم به طول سه‌هزارو 690 کیلومتر از اعماق قرون سر برمی‌آورد. این رودخانه پرتوان ولگا نام دارد. در زمان‌های قدیم، شهرهای ولگا به نحوی تقسیم شده بود که شهرهای دارای نام مذکر در ساحل سمت راست و شهرهایی که نام مؤنث داشتند در سمت چپ رودخانه بودند. در سمت راست شهرهایی مانند یاروسلاو، نیژنی نوگورود، ساراتف و سیمبیرسک قرار داشتند و در سمت چپ کستروما، کازان، سامارا و آستراخان. کمتر شهری در روسیه به اندازه این شهرها مورد تهاجم دشمنان قرار گرفته و بدین حد آسیب دیده است؛ اما این شهرها، با وجود بدرفتاری تاریخ، بسیاری از نمونه‌های منحصربه‌فرد معماری قدیم روسیه را در خود حفظ کرده‌اند. آیا می‌توان نقش ولگا را در سرنوشت دولت روسیه تأثیرگذار دانست؟ رودخانه ولگا در ذهن هریک از مردم روسیه نماد این کشور است و جزء لاینفک تاریخ غنی و فرهنگ بکر روسیه محسوب می‌شود. ولگا به‌خاطر ترانه‌هایی درباره «استپان رازین»، شکوائیه «بورلاک در ولگا» و لاویان (سفر سوم از خمسه تورات موسی‌(ع)) و «ولگا در کنار پلیوس» برای مردم روسیه همواره آشناست. ما نبرد قهرمانان جنگ کبیر میهنی را در کنار ولگا به خاطر داریم. بسیار دشوار است که نقشی را که ولگا از گذشته تا امروز در روسیه ایفا کرده، ارزیابی کنیم. طبق گفته مورخ معروف روسی قرن 19، کلوچوسکی، «انسان روسی همیشه با رودخانه همانند دو جان در یک قالب بوده است و همیشه رودخانه خود را دوست داشته است». سیل در روستاها و شهرهای ساحلی امری طبیعی به شمار می‌آید. تابستان برخلاف دیگر ماه‌های سال ولگا بسیار کم‌عمق می‌شود؛ برای مثال در سفرنامه مشهور ابتدای قرن 20 چنین آمده است: کشتیرانی از «ریبینسکا» تا «تورا» (Tevera) به‌طورکامل قطع شده است... در بعضی از مناطق به‌طور پیاده از ولگا رد می‌شوند. هم‌اکنون نمای رودخانه (زیر تور) کاملا عوض شده است. روی ولگا و کاما آبشارهایی جاری شده‌اند که روی آنها 11 نیروگاه تولید برق آبی ساخته شده است. این نیروگاه‌ها با نیروی تولید 5/13 میلیون کیلووات در حال کار هستند (30 درصد از نیروی نیروگاه‌های برق کل روسیه). در سال‌های 1948-1952 ولگا به دن متصل شد و به این ترتیب رود ولگا به آب‌های آزاد جنوب راه یافت. ولگا از زمان بسیار قدیم به دریاهای شمال متصل شده بود. در ابتدای قرن 18 سیستم آبی ارتفاعات ولگا -‌راه آبی ولگا تا دریای بالتیک- ساخته شد. در سال 1810 ساخت سیستم (مارینسکی-مسیر آبی که 39 دریچه چوبی را دربر گرفته و حوضه ولگا را به نوا پیوند می‌دهد- به پایان رسید. در سال‌های 1950-1960 در مکانی که «مارینسکی» ساخته شده، مسیر آبی ولگا-‌بالتیک به طول هزارو صد کیلومتر احداث شد. به این ترتیب ولگا که از طریق مسیرهای تنگاتنگی با شاخه‌های رودخانه خود و دیگر رودخانه‌ها مرتبط است، به محور اصلی اتصال سیستم‌های عمیق آبی بخش اروپایی روسیه تبدیل شد. آرزوی پطر اول در ایجاد راه‌های آبی در سراسر کشور و مرتبط‌کردن دریای شمال و جنوب از طریق آنها محقق شد.

در شرایطی که قسمت‌های مهم قلمرو روسیه دور از دریا واقع شده‌اند، اهمیت زیادی به رودخانه‌ها داده می‌شود. آنها قلمرو روسیه را به‌طور عمده با ویژگی‌های نصف‌النهاری مرتبط می‌کنند: تنها یکی از رودهای بزرگ روسیه، آمور در جهت عرض جغرافیایی جریان دارد. رودها به گسترش تجارت داخلی کمک می‌کنند. تصادفی نیست که بزرگ‌ترین بازار تجاری تمام روسیه در نیژنی نوگراد قرار دارد که از موقعیت مطلوبی در قسمت میانی ولگا برخوردار است. رودها نقش مهمی در توسعه قلمرو کشور ایفا می‌کنند که درباره آن به‌طور جزئی در پایین توضیح داده خواهد شد. رودها غالبا در نقش دایه، سرچشمه آذوقه هستند؛ «ماهی، خاویار و دیگر تولیدات» که در شرایط ناپایدار کشاورزی که از ویژگی‌های آب و هوایی روسیه است، اهمیت ویژه‌ای دارند. در کل سخت است که بتوان اهمیت رودها را برآورد کرد. این‌چنین، پطر کبیر با اقدام به ساخت نیروی دریایی، دستور داد تا برای آن ملوانان و افسرهای دریایی از میان ساکنان سواحل رودخانه‌ها گرد‌هم آورند، با این پندار که علوم دریایی درست برای آنها بیش از هرکس دیگری مناسب و جذاب است؛ برای مثال یکی از مشهورترین دریاداران روسی، آدمیرال اف. اوشاکوف، یکی از اهالی روستای رودخانه‌ای بورناکوف بود که در نزدیک شهر ریبینسک واقع شده بود. بی‌شک، ولگا نقش ویژه‌ای در روسیه بازی کرده و می‌کند؛ تصادفی نیست که در بین مردم نام تحبیبی و محترم «ولگا- ماتوشکا» را پیدا کرده است. با توجه به اهمیتی که نیل برای تمدن مصر باستان داشت، روزانوف آن را «نیل روسی» نامیده است. روزانوف نوشته: «من علاقه‌مندم که ولگای خود را «نیل روسی» بنامیم. اهمیت نیل در اهمیت جغرافیایی و فیزیکی آن به چشم نمی‌خورد، بلکه در چیز دیگری است که بسیار مهم‌‌تر است که ساکنان سواحل آن چه ارزشی را برای آن قائل بوده‌اند؟ «رود مقدس بزرگ»، شبیه آنچه ما می‌گوییم «روس مقدس» نه فقط به‌خاطر روایات مقدسی که در باب آن بیان شده و از شهری به همین نام که در آن قرار داشته، مقدس شمرده می‌شده، بلکه به‌خاطر آب بسیار زیادش بوده که به‌طور دوره‌ای طغیان می‌کرده و تمام کشور را سیراب می‌کرده است؛ اما ولگای ما هم از قدیم‌الایام نام «دایه» را دریافت کرد. «دایه- ولگا»... مردم آن را این‌چنین نسبت به ماهیت گردآورندگی، جمع‌کنندگی، ازبین‌روندگی و تولد آن درک کرده‌اند. «ما متولد می‌شویم و مانند یک مگس می‌میریم، اما او، ماتوشکا همچنان جاری است». این‌چنین انسان فانی و کوتاه‌مدت ارتباط خود را با او مشخص می‌کند؛ مانند یک شیء ابدی و فناناپذیر، مانند یک موجود جاوید و همیشه زنده». آب ولگا به طرزی پرشکوه از میان کوه‌ها و جنگل‌ها، مزارع و مرغزارها و از سواحلی که خاطره انسان‌های عالی‌قدری را به‌همراه دارد، جریان می‌یابد. ولگا زادگاه بسیاری از نویسندگان، موسیقی‌دانان و دانشمندان روسی است که در سراسر جهان شهرت دارند و نیز زادگاه مردمی از هر نوع، مردان ثروتمند با روحیات ضعیف و مردان فقیر با دل‌های روشن.