‌جایگاه کریدور گاز جنوب در بحران انرژی اخیر

ابراهیم رضایی‌راد:* آغاز جنگ روسیه و اوکراین مسائل مختلفی در دنیا را تحت‌الشعاع قرار داده که مهم‌ترین آن بحث انرژی است. کشور روسیه با داشتن بیشترین میزان ذخایر و صادرکننده گاز طبیعی در دنیا، با کشوری وارد جنگ شده که نقشی ترانزیتی برای صادرات گاز روسیه ایفا می‌کند. نگرانی‌ای که برای کشورهای اروپایی بعد از حمله روسیه به اوکراین به وجود آمد، ریشه در واردات بیش از 40‌درصدی گاز اروپا از روسیه دارد. نکته حائز اهمیتی که سبب شد کشورهای اروپایی خصوصا آلمان که وابستگی آن به گاز روسیه بیشتر است، سیاستی خنثی در قبال جنگ اتخاذ کرده و طرفین درگیری را به خویشتن‌داری دعوت کنند؛ سیاستی که بعدها رنگ و بوی جدی‌تری به خودش گرفت و تحریم‌های سوئیفت و خرید نفت و گاز روسیه را شامل شد. کشورهای اروپایی که احتمال قطع صادرات گاز روسیه و استفاده از گاز به عنوان سلاح سیاسی را دور از ذهن قرار نمی‌دهند، به دنبال طرح و کشورهای جایگزین برای گاز روسیه هستند. این کشورها طرح‌هایی مانند خرید گاز LNG از قطر یا ایالات متحده آمریکا یا حتی گزینه خرید گاز ایران را بررسی کردند. یکی از برنامه‌های کشورهای اروپایی توجه و تقویت هرچه بیشتر کریدور گاز جنوب است که می‌تواند چه در کوتاه‌مدت و چه در بلندمدت موجب پیشبرد اتحادیه اروپا در زمینه انرژی شود. دیدگاهی که توجه بیشتر کریدور گاز جنوب را به خودش جلب کرده است.

‌کریدور گاز جنوب

ایجاد کریدور گاز جنوب را می‌توان در راستای سیاست‌های اتحادیه اروپا در کاهش وابستگی به گاز روسیه و متنوع‌سازی مسیرهای انرژی دنبال کرد. سیاستی که مبنای آن را چارچوب نظری امنیت انرژی شکل می‌دهد که بر اساس آن لازم است کشورها در زمینه انرژی به دنبال کاهش وابستگی به یک مسیر خاص برای تأمین انرژی خود باشند. این عامل سبب کاهش قدرت چانه‌زنی کشور صادرکننده در برابر کشور واردکننده انرژی می‌شود. اتحادیه اروپا نیز پس از بحران قطعی گاز در سال 2009 به این بحث توجهی ویژه‌ داشته است. بحرانی که با اختلاف گاز پروم و اوکراین بر سر حق ترانزیت به وجود آمد و اختلافات آنها موجب قطعی و افت فشار گاز در زمستان سال 2009 در اروپا شد. از همین سو، کشورهای اروپایی از طرح‌ها و پروژه‌هایی که موجب تقویت و صادرات گاز طبیعی چه از طریق خط لوله و چه از راه‌های دیگر باشد، استقبال کرده و حمایت‌های سیاسی و اقتصادی از این دست پروژه‌ها را نیز به عمل می‌آورده‌اند. پروژه کریدور گاز جنوب نیز از این دست پروژه‌هاست. کریدور گاز جنوب به ابتکار و پیشنهاد کمیسیون اروپا در سال ۲۰۰۸ طرح شد. پروژه کریدور گاز جنوب از میدان گازی شاه‌دنیز جمهوری آذربایجان آغاز شده و با اتصال به سه خط لوله به اروپا می‌رسد. ابتدا این پروژه با خط لوله‌ای BTE آغاز می‌شود. در واقع نام این خط لوله برگرفته از اولین حرف سه شهر باکو، تفلیس و ارزروم است. طول این خط لوله ۶۹۹ کیلومتر و ظرفیت صادرات آن ۲۵ میلیارد مترمکعب به صورت سالانه است. خط لوله بعدی که در پروژه کریدور گاز جنوب وجود دارد، خط لوله تاناپ (TANAP) است. این خط لوله که به نام ترانس آناتولی نیز معروف است، در واقع به خط لوله BTE متصل می‌شود. طول این خط لوله هزارو ۸۴۱ کیلومتر است. ظرفیت این خط لوله در حال حاضر 16 میلیارد مترمکعب در سال است که طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، این ظرفیت تا سال ۲۰۲۳ به ۲۳ و در سال ۲۰۲۶ به یک میلیارد مترمکعب خواهد رسید. این خط لوله از ۲۰ استان ترکیه عبور کرده و به شهر معروف اسکی‌شهیر می‌رسد. با متصل‌شدن خط لوله تاپ به خط لوله ترانس آناتولی، از مرز ترکیه به یونان و پس از آن به ایتالیا می‌رسد. خط لوله تاپ (TAP) نیز ۸۷۸ کیلومتر طول دارد و ظرفیت آن صادرات ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به صورت سالانه است که هشت میلیارد مترمکعب از آن به کشور ایتالیا می‌رود. همان‌طور که اشاره شد، نگرانی‌های اروپا از احتمال قطع گاز صادراتی روسیه آنها را به سمت پروژه‌ها و طرح‌هایی که صادرات گاز به اروپا را دنبال می‌کنند، سوق داد. کریدور گاز جنوب ظرفیت صادرات ۶۰ تا ۱۲۰ میلیارد مترمکعب (۲.۱ تا ۴.۲۲ میلیون فوت‌مکعب) به صورت سالانه را دارد. کمبود عرضه گاز طبیعی در سطح جهان و همچنین عدم توانایی کشورهای اروپایی برای واردات گاز از کشورهای مختلف موجب شده است کشورهای اروپایی به کریدور گاز جنوب توجه بیشتری داشته باشند. نکته مهم دیگری که در‌خصوص پروژه کریدور گاز جنوب می‌توان اشاره کرد، احتمال افزایش ظرفیت 

۳۰ میلیارد مترمکعبی این کریدور است و در واقع با تکمیل خط لوله ترانس خزر این ظرفیت افزایش پیدا می‌کند. از همین جهت است که در سال‌های اخیر کشورهای اروپایی و ایالات متحده آمریکا به حمایت از خط لوله ترانس خزر روی آورده‌اند. علاوه بر این، خط لوله ترانس خزر مورد حمایت ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی بوده و وام‌هایی درخصوص تکمیل این خط لوله به کشورهای ترکمنستان و جمهوری آذربایجان پرداخت شده است. در انتها به نظر می‌رسد جنگ روسیه و اوکراین و نگرانی‌های تأمین گاز طبیعی، موجب توجه کشورهای اروپایی به پروژه‌هایی مانند کریدور گاز جنوب شده است. این موضوع سبب افزایش همکاری‌ها چه در زمینه دیپلماسی و سیاسی و چه تأمین مالی شده است؛ همان‌گونه که ایالات متحده آمریکا با طرح‌هایی که به نفع خود و حامیان این کشور است، بودجه‌هایی را برای پروژه‌هایی مانند خط لوله ترانس خزر در نظر گرفته و از آنها حمایت می‌کند. شواهد و قرائن حاکی از آن است که پروژه‌های این‌چنینی پس از بحران انرژی اخیر بیش از پیش مورد توجه کشورهای اروپایی و غربی قرار گرفته و سعی بر تکمیل آنها وجود دارد. در واقع کشورهای اروپایی با تکیه بر تئوری امنیت انرژی، تلاش می‌کنند مسیرهای جدیدی را برای واردات گاز طبیعی به اروپا ایجاد کنند تا علاوه بر مقرون‌‌به‌صرفه‌بودن از وابستگی به یک منطقه جغرافیایی خاص برای واردات گاز پرهیز کنند. علاوه بر این، کشورهای اروپایی هر نوع پروژه و خط لوله صادرات گاز به اروپا را فرصتی برای کاهش وابستگی به گاز روسیه می‌دانند و حادثه اخیر جنگ روسیه و اوکراین و احتمال قطع صادرات گاز به اروپا را به نوعی توفیق اجباری در راستای کاهش اتکا به روسیه تلقی می‌کنند. ایالات متحده آمریکا نیز این موضوع را فرصتی مغتنم شمرده و از این طریق کاهش نفوذ و جایگاه روسیه در بخش انرژی در جهان و خصوصا اروپا را دنبال می‌کند. همچنین ایالات متحده آمریکا می‌تواند با ایجاد پروژه‌هایی مانند خط لوله ترانس خزر و حضور آنها در منطقه، موجب تغییر و دگرگونی ترتیبات امنیتی در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز شود.

*کارشناس آسیای مرکزی و قفقاز