حقوق شهروندی مردم در بافت‌های فرسوده نادیده گرفته می‌شود
۲۱ درصد جمعیت تهران در خطر بافت‌های فرسوده
روزهای پایانی سال بود که خبر آتش‌سوزی در راسته کفاش‌های بازار تهران رسانه‌ای شد؛ موضوعی که پیش‌تر هم در مناطقی با بافت‌های فرسوده دیگر تهران اتفاق افتاده و کام بسیاری را تلخ کرده بود. منطقه‌ای که طبق گزارش‌های سازمان مدیریت بحران شهرداری تهران قبل از ایام شیوع کرونا آمار مراجعه روزانه به بازار تهران و در واقع آمار مجموعه ترددها و ورود و خروج‌های آن، دو میلیون بار در روز تخمین زده شده بود.
نسترن فرخه: روزهای پایانی سال بود که خبر آتش‌سوزی در راسته کفاش‌های بازار تهران رسانه‌ای شد؛ موضوعی که پیش‌تر هم در مناطقی با بافت‌های فرسوده دیگر تهران اتفاق افتاده و کام بسیاری را تلخ کرده بود. منطقه‌ای که طبق گزارش‌های سازمان مدیریت بحران شهرداری تهران قبل از ایام شیوع کرونا آمار مراجعه روزانه به بازار تهران و در واقع آمار مجموعه ترددها و ورود و خروج‌های آن، دو میلیون بار در روز تخمین زده شده بود. با این وجود، طبق گزارش مرکز آمار در سال ۹۲، در نواحی فرسوده تهران که مساحتی نزدیک به سه‌هزارو 300 هکتار و پنج درصد از کل شهر را دربر می‌گیرد، بیش از 15 درصد از جمعیت تهران سکونت دارد.اغلب این مناطق فرسوده، در محلات مرکزی شهر تهران هستند که بیشترین تردد بین‌شهری را در خود جای دادند. علی اعطا عضو هیئت‌رئیسه و سخنگوی شورای شهر پنجم در تهران به این نکته اشاره می‌کند که بر اساس آماری که اخیرا ارائه شده است، در تهران حدود 280 هزار پلاک در قالب بافت فرسوده وجود دارد؛ یعنی چهارهزارو ۵۰۰ هکتار از محدوده تهران بافت فرسوده است که حدود هفت درصد از مساحت شهر تهران را در بر می‌گیرد و جمعیتی که در آن ساکت هستند، 21 درصد از جمعیت شهر تهران هستند.
خطر جانی مردم در بافت‌های فرسوده شهر
علی اعطا، عضو هیئت‌رئیسه و سخنگوی شورای شهر پنجم در تهران و عضو کمیسیون شهرسازی و معماری و رئیس کمیته معماری و طرح‌های شهری، با اشاره به اینکه بیشترین مناطق فرسوده تهران در تعدادی از مناطق تمرکز بیشتری دارد، اضافه می‌کند: اگر بخواهیم بر اساس آمارهایی که معمولا ارائه می‌شود، به 10 منطقه‌ای که بیشترین میزان بافت فرسوده در آنها احصا شده است اشاره کنیم، می‌توان از مناطق 22گانه تهران، به مناطق 12، 10، 11، 14، 15، 7، 17، 16، 9 و 8 اشاره کرد. بر اساس آماری که اخیرا ارائه شده است، در تهران در حدود 280 هزار پلاک در قالب بافت فرسوده وجود دارد که مجموعا حدود چهارهزارو 500 هکتار از شهر تهران را یعنی حدود هفت درصد از مساحت شهر را در بر می‌گیرد.
یکی از مسائل اصلی بافت‌های فرسوده، بالابودن تراکم جمعیتی آن نسبت به سایر مناطق تهران است. بر اساس گزارشی که مرکز آمار ایران در سال 92 ارائه داد، در نواحی فرسوده تهران که مساحتی نزدیک به سه‌هزارو 300 هکتار و پنج درصد از کل شهر را دربر می‌گیرد، بیش از 15 درصد از جمعیت تهران سکونت دارد. این نکته به آن معناست که تراکم جمعیتی در بافت فرسوده تهران، بیش از سه برابر میانگین شهر تهران است. بر اساس آمارهای جدیدی که امروزه ارائه می‌شود، حدود چهارهزارو ۵۰۰ هکتار از محدوده تهران بافت فرسوده است که حدود هفت درصد از مساحت شهر تهران را در بر می‌گیرد و جمعیتی که در آن ساکن هستند، 21 درصد از جمعیت شهر تهران هستند. یعنی همچنان همان نسبت جمعیتی برقرار است. طبیعی است این تراکم جمعیتی در کنار مؤلفه‌هایی همچون ناپایداری کالبدی می‌تواند در هنگام تهدیدی چون زلزله که بر اساس نظر کارشناسان این حوزه، مطلقا بعید نیست و چه‌بسا قریب‌الوقوع هم هست، چه اثرات مرگباری به همراه داشته باشد.
وی در مورد اینکه این مناطق تا چند سال دیگر قابل استفاده هستند و در صورت حادثه، میزان خسارت وارده چقدر خواهد بود، اضافه می‌کند: به این شکل نمی‌شود به موضوع نگاه کرد. اینها بافت‌های ایستا و بدون تغییر نیست که برای آنها عمر مشخصی قائل شویم. هر‌چند می‌توان در مورد عمر مفید ساختمان به‌طور کلی اظهار نظر کرد. در شرایطی که در بسیاری از کشورهای پیشرفته عمر مفید ساختمان‌های معمولی در شهر بالای 75 سال و حتی صد سال است، در ایران عموما عمر مفید ساختمان بالای 30 سال نیست. به لحاظ تحلیلی، این موضوع ریشه‌ها و دلایل جدی و قابل بحث دارد که از حوصله این گفت‌وگو خارج است اما می‌توان در فرصتی مناسب به آن پرداخت. موضوع هم صرفا ریشه در مسائل فنی و مهندسی ندارد. بخش مهمی از موضوع، ریشه در اقتصاد سیاسی شهر دارد. اما به‌طور مشخص، در بافت‌های فرسوده، زمانی که در رابطه با عمر مفید ساختمان صحبت می‌کنیم، درباره بخش کالبدی موضوع فرسودگی صحبت می‌کنیم. بافت‌های فرسوده مسائل اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی نیز دارد که مجموعه اینها در کنار یکدیگر پدیده‌ای چون بافت فرسوده را ایجاد کرده است. بسیاری از پلاک‌های موجود در بافت فرسوده، عمر مفیدشان از میانگین عمر مفید سایر ساختمان‌های شهر به میزان قابل توجهی پایین‌تر است، با این حال همچنان افراد در آنها سکونت دارند و به‌طور جدی در معرض خطرات ناشی از آسیب‌پذیری سازه‌ای و کالبدی ساختمان‌ها هستند.
این عضو سابق شورای شهر ضمن اشاره به اینکه مسئله بازار تهران متفاوت است، ادامه می‌دهد: مسئله بازار متفاوت است. ببینید، ما در بافت‌های فرسوده، گاهی شاهد همپوشانی بافت‌های ارزشمند تاریخی و میراثی با بافت فرسوده بر اساس معیارهای مصوب قانونی یا عرفی هستیم. بازار تهران، بخش ارزشمند تاریخی و میراثی شهر است. پیش از همه‌گیری کرونا، من در خلاصه گزارشی که توسط سازمان مدیریت بحران شهرداری تهران تهیه شده بود، می‌دیدم که آمار مراجعه روزانه به بازار تهران و در واقع آمار مجموعه ترددها و ورود و خروج‌ها دو میلیون بار در روز تخمین زده شده بود. نمی‌دانم این عدد چقدر دقیق است اما با توجه به مراجعات مکرر و تراکم جمعیت شاغل در آن محدوده، این عدد چندان دور از ذهن به نظر نمی‌رسد. نکته‌ای که باید توجه کرد، این است که شیوه مداخله و مواجهه با بخش‌های تاریخی و میراثی شهر، بسیار متفاوت از بافت‌های فاقد ارزش تاریخی و میراثی است. مداخلات باید تحت ضوابط میراث فرهنگی باشد و نمی‌توان به منظور مقاوم‌سازی، اقداماتی از جنس تخریب و نوسازی انجام داد. ما در دوره‌ای که در شورای پنجم حضور داشتیم، پیگیری‌هایی جهت ایمن‌سازی بازار تهران انجام دادیم. کارهایی هم انجام شد. در همان زمان و توسط استاندار وقت نیز جلساتی در رابطه با ایمن‌سازی بازار تهران با حضور دستگاه‌ها و نهادهای مؤثر در موضوع از‌جمله شورا برگزار می‌شد که بعضا خود من به نمایندگی از شورا در برخی جلسات شرکت می‌کردم. کارهایی در دستور قرار می‌گرفت و توسط دستگاه‌ها و نهادها دنبال می‌شد. اما به هر جهت، بازار تهران بسیار آسیب‌پذیر است؛ به‌خصوص در برخی راسته‌ها که مستعد خطراتی همچون آتش‌سوزی نیز هست. اینها مسئله ایمنی بازار را حادتر می‌کند که طبیعتا دولت و مدیریت شهری وظایف اصلی بازسازی مناطق فرسوده را بر عهده دارند. کارهایی از طریق ستاد بازآفرینی شهری دنبال شده است که عملا هماهنگی و یکپارچه‌سازی مجموعه فعالیت‌ها در این حوزه را بر عهده دارد. اما به گمانم باید به نکته مهم‌تری اشاره کرد. می‌توان گفت تقریبا هیچ‌یک از سیاست‌ها و برنامه‌های دولت و شهرداری‌ها برای تسریع فرایند نوسازی بافت‌های فرسوده موفقیت قابل قبولی نداشته است. این امر به روشنی از خلال میزان پیشرفت سالانه نوسازی بافت‌های فرسوده قابل مشاهده است. تسهیلات بانکی و نیز صفرشدن عوارض ساخت‌وساز اگرچه اقدامات تشویقی مؤثری بوده است اما هیچ‌یک برای تحریک نوسازی سریع بافت‌های فرسوده، اثربخشی کافی نداشته است. اخیرا دیدم مدیرعامل سازمان نوسازی شهرداری تهران گفته است تسهیلات بانکی صرفا برای نوسازی
25 درصد از آنچه باید نوسازی شود، کفایت می‌کند. خب طبیعی است که با این عدد و رقم‌ها، در کنار سایر محاسبات ریالی و اقتصادی که انجام می‌شود، ساخت‌وساز برای مالکان صرفه اقتصادی ندارد. واقعیت این است که در طرح‌های مصوب توسعه و عمران شهری، موانعی بر سر راه نوسازی بافت‌های فرسوده وجود دارد که مبتنی بر نگاهی است که به تهدیدات قریب‌الوقوعی همچون زلزله بها نداده است. در واقع، نوسازی بافت فرسوده باید توسط مردم و مالکان و با تسهیل ضوابط ساخت انجام شود؛ چراکه طبیعی است دولت و شهرداری‌ها هرگز منابع کافی در اختیار نخواهند داشت. چنان‌که تاکنون هم چنین بوده است. اعطا درباره عملکرد دوره جدید شورا می‌گوید: من هنوز با اظهارنظرها و رویکردهای دقیق و سنجیده‌ای مواجه نشده‌ام. در مواردی البته ایده‌ها و برنامه‌هایی مطرح شد که به نظر می‌رسید پختگی لازم را نداشته است و حتی بعضا اظهارنظرهای هیجانی و نسنجیده‌ای هم از سوی برخی مدیران مطرح شد. اما امیدوارم شورای ششم نسبت به موضوع بافت فرسوده با هماهنگی و همسویی خوبی که با دولت وجود دارد، بتواند اقدامات مؤثرتری انجام دهد.
