اصفهان؛ از باغ‌شهر تا کلان‌شهر خاکستری
اصفهان روزگاری به باغ‌های سرسبزش شهره بود؛ شهری که رودخانه زاینده‌رود همچون شریانی زنده در رگ‌هایش جریان داشت و حیات را به هر باغ، هر محله و هر کوچه می‌رساند. اما امروز، وقتی در دل تابستان بر بستر ترک‌خورده رود قدم می‌زنی، به‌سختی می‌توان باور کرد که اینجا همان «باغ‌شهر ایران» است. تصاویر ماهواره‌ای ۱۳۶۳ و ۱۳۹۹ گواهی روشن‌اند بر این واقعیت تلخ: سطح سبز اصفهان نه‌تنها افزایش نیافته، بلکه به شکل چشمگیری کاهش یافته است.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
عاطفه علیان: اصفهان روزگاری به باغ‌های سرسبزش شهره بود؛ شهری که رودخانه زاینده‌رود همچون شریانی زنده در رگ‌هایش جریان داشت و حیات را به هر باغ، هر محله و هر کوچه می‌رساند. اما امروز، وقتی در دل تابستان بر بستر ترک‌خورده رود قدم می‌زنی، به‌سختی می‌توان باور کرد که اینجا همان «باغ‌شهر ایران» است. تصاویر ماهواره‌ای ۱۳۶۳ و ۱۳۹۹ گواهی روشن‌اند بر این واقعیت تلخ: سطح سبز اصفهان نه‌تنها افزایش نیافته، بلکه به شکل چشمگیری کاهش یافته است.
حمیدرضا افشاری، پژوهشگر تاریخ محیط زیست ایران، در گفت‌وگویی توضیح می‌دهد: «اصفهان همیشه شهری نیمه‌خشک بوده، اما آنچه این شهر را متمایز می‌کرد وجود زاینده‌رود و شبکه مادی‌ها بود. این سیستم سنتی، آب را عادلانه به باغ‌ها و محلات می‌رساند و به همین دلیل بود که اصفهان در دل حاشیه کویر به باغ‌شهر بدل شد». تا دهه ۱۳۶۰ هنوز بسیاری از باغ‌های قدیمی پابرجا بودند. مردم در حاشیه مادی‌ها قدم می‌زدند و درختان چنار چهارباغ سایه خود را بر رهگذران می‌گستردند. اما خشکی زاینده‌رود که از دهه ۱۳۷۰ شدت گرفت، این تصویر را دگرگون کرد. بررسی داده‌های فضایی نشان می‌دهد سطح سبز اکولوژیک (باغ‌ها) و فضای سبز تحت مدیریت شهرداری (پارک‌ها) در طول ۳۶ سال کاهش یافته است. به گفته فاطمه زمانی، کارشناس سنجش از دور، «در تصاویر سال ۱۳۶۳ لکه‌های سبز وسیعی در اطراف شهر دیده می‌شود، اما در سال ۱۳۹۹ این لکه‌ها کوچک‌تر و پراکنده‌تر شده‌اند و بسیاری از آنها به اراضی ساختمانی و صنعتی بدل شده‌اند». این داده‌ها آشکار می‌سازند که برخلاف ادعاهای فضای مجازی، فضای سبز اصفهان عامل خشکی زاینده‌رود نیست؛ بلکه خود قربانی آن است.
یکی از دلایل مهم نابودی سبزی شهر، تغییر کاربری اراضی است. رشد جمعیت و توسعه شهری فشار زیادی بر زمین‌های اطراف آورد. محمدرضا، کشاورز ۶۰ساله شرق اصفهان، با حسرت می‌گوید: «این زمین‌ها روزی پر از درختان بود. اما وقتی آب قطع شد، درخت‌ها یکی‌یکی خشکیدند. بعدش زمین را فروختند و حالا ساختمان بالا رفته است. باغی که پدرم با دست خودش ساخته بود، دیگر وجود ندارد». خشکی زاینده‌رود و افول فضای سبز تنها چهره شهر را تغییر نداده، بلکه زندگی روزمره مردم را هم تحت تأثیر قرار داده است. نسرین حبیبی، کارشناس محیط زیست، توضیح می‌دهد:
«درختان مثل ریه‌های شهر عمل می‌کردند. حالا با کاهش سطح سبز، دمای شهری بالا رفته، رطوبت کم شده و گردوغبار بیشتر در هوا معلق است. این شرایط، آلودگی هوای اصفهان را تشدید کرده و سلامت شهروندان را تهدید می‌کند».
برای مردم اصفهان، زاینده‌رود تنها یک منبع آب نبود؛ روح شهر بود. علی، کارمند ۴۳ساله، می‌گوید: «ما بچگی‌مان را کنار رود گذراندیم. تابستان‌ها با خانواده می‌رفتیم زیر پل خواجو. حالا که رود خشک است، انگار شهر هم بی‌روح شده. قدم‌زدن در بستر خشک رود، حس غریبی دارد؛ انگار بخشی از هویت ما را گرفته‌اند». خشکی زاینده‌رود، کشاورزان شرق اصفهان را بیش از همه تحت فشار قرار داد. در سال‌های اخیر بارها تجمع کرده‌اند تا حقابه خود را مطالبه کنند. یکی از آنان می‌گوید: «ما چیزی بیشتر از حقمان نمی‌خواهیم. رودخانه برای قرن‌ها زندگی ما را تأمین کرده بود. حالا که آب را به استان‌های دیگر می‌برند، زمین‌های ما خشک مانده و محصولی نداریم». بسیاری از کارشناسان معتقدند خشکی زاینده‌رود نه به خاطر فضای سبز، بلکه نتیجه سیاست‌های آبی ناپایدار است. حامد کریمی، متخصص منابع آب، می‌گوید: «انتقال آب بین‌حوضه‌ای، صنایع پرمصرف و کشت‌های نامتناسب در بالادست، فشار شدیدی به زاینده‌رود وارد کرده است. این رودخانه توان تأمین همه این مصارف را ندارد. اگر سیاست‌ها اصلاح نشود، نه‌تنها فضای سبز، بلکه حیات اجتماعی و اقتصادی اصفهان هم به خطر می‌افتد». با وجود همه این مشکلات، هنوز امیدی برای بازگشت سبزی اصفهان وجود دارد. برخی طرح‌های احیای زاینده‌رود در حال بررسی است. شهرداری هم تلاش کرده با کاشت گونه‌های مقاوم به خشکی و استفاده از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای، فضای سبز موجود را حفظ کند. اما تا زمانی که رودخانه دوباره جریان نیابد و مدیریت منابع آب به صورت پایدار اصلاح نشود، این تلاش‌ها بیشتر به مُسکن شباهت دارد تا درمان.
تصاویر ماهواره‌ای، روایت‌های کارشناسان و شهادت مردم همه به یک نتیجه می‌رسند: اصفهان از باغ‌شهری پرآب به کلان‌شهری خاکستری بدل شده است. فضای سبز نه‌تنها علت خشکی زاینده‌رود نبوده، بلکه خود قربانی مستقیم آن است. این روند اگر ادامه یابد، سبزی اصفهان به خاطره‌ای تاریخی بدل خواهد شد؛ خاطره‌ای که تنها در کتاب‌ها و روایت‌های قدیمی زنده خواهد ماند.
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
