بازطراحی و بازمعماری یا نوسازی و بازسازی

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

تو به خود آمده از فلسفه چون و چرایی

(مولانا جلال‌الدین بلخی)

در تجاوز اسرائیل به ایران در خرداد‌ماه امسال که بیشتر از آن به نام «جنگ 12روزه» یاد می‌شود، در میان بناهای گوناگون و ساختمان‌های مسکونی، ساختمانی که جزء مجموعه صداوسیمای ایران و واقع‌شده در تهران است، آسیب جدی دید. این سازه طرح معمار صاحب‌نام ایران عبدالعزیز فرمانفرماییان است و به نام ساختمان شیشه‌ای شناخته می‌شود. حدود یک ماه پس از این حادثه خانم فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی، در بازدید از محل این ساختمان که مورد اصابت موشک قرار گرفته بود، اعلام کرد که «بازطراحی و بازمعماری این بنا را به مسابقه بین‌المللی خواهیم گذاشت». این بیان بسیاری در حیطه معماری و طراحی شهری و نیر صاحبان اندیشه را به واکنش و ابراز نظر کشاند. اکثریت نظرات اعلام‌شده در مخالفت با مفهوم «بازطراحی و بازمعماری» بود؛ درحالی‌که کسانی نیز از دوباره طراحی این بنا که دست در دست معماری جدید خواهد بود، استقبال کردند. به باور من چنین مقوله‌ای در قامت یک الگو برای هر بنای شناخته‌شده‌ مورد بهره‌برداری مردمان که ویژگی‌های نمادین یا اعتقادی داشته و به هر علتی آسیب دیده، تخریب شده و از بین رفته است، نمی‌تواند مطرح شود. عوامل گوناگون و شرایط خاص در هر مورد باید در نظر گرفته شود و مسیری که بهترین پاسخ به دوباره بهره‌برداری و بهره‌گیری از یک ساختمان خاص را مطرح می‌کند، پی گرفت. برای درک بیشتر از آنچه می‌تواند انجام شود، پرداخت به نمونه‌های شهرت‌یافته جهانی می‌تواند راهگشا باشد. پرسش این است: آیا یک ساختمان نمادین با سابقه تاریخی و بهره‌بری عام باید دوباره به همان شکل و شمایل سابق مرمت و بازسازی شود یا طرحی نو درانداخته شود و از آنچه آسیب دیده یا از بین رفته بنایی تازه سر برآرد؟ نوشته زیر به 9 بنای بسیار مشهور در دنیا که به دنبال عوارض طبیعی مانند زلزله یا آتش‌سوزی یا در نتیجه جنگ و تجاوز بیگانگان به یک سرزمین به میزان زیاد صدمه دیدند یا به‌طور کل از بین رفتند و سپس بازسازی شدند، اشاره دارد. افزون بر آنچه در زیر مورد نظر خواهد بود، نمونه ساختمان پلاسکو در تهران نیز باید مورد توجه قرار گیرد. امید است که آگاهی از این سابقه‌های تاریخی و آنچه درباره آنها انجام شد، سرمشقی برای ما باشد، در عین حال که آرزو باید داشت دیگر اصلا چنین خساراتی به بار نیاید.

مرکز سلطنتی مبادلات بازرگانی، لندن، انگلستان (Royal Exchange)

این بنا در سال 1571 در لندن افتتاح شد و در سال 1666 در حادثه آتش‌سوزی بزرگ این شهر از بین رفت ولی چند سال بعد دوباره ساخته شد. ساختمان جدید در یک آتش‌سوزی دیگر در سال 1838 از بین رفت. مرکز سلطنتی مبادلات بازرگانی لندن باز هم برای بار سوم در قرن شانزدهم میلادی ساخته و در سال 1844 افتتاح شد. ساختمان بر‌اساس طرح اولیه و خصوصیات معماری آنچه در قبل وجود داشت، بازسازی شد.

کاخ سفید، واشنگتن، آمریکا (White House)

کاخ سفید، محل زندگی رؤسای جمهوری آمریکا که در ابتدا «خانه رئیس‌جمهور» نام داشت، در سال 1814 بر اثر آتش‌سوزی کاملا از بین رفت. این آتش‌سوزی توسط نیروهای انگلیسی که در سال 1812 با آمریکای تازه استقلال‌یافته وارد جنگ شدند و چندی ‌بعد شهر واشنگتن را اشغال کردند، اتفاق افتاد. در سال 1817 بخشی از بنای جدید که «کاخ سفید» نام گرفت، ساخته شد تا رئیس‌جمهور وقت آمریکا بتواند در آن اقامت کند. ساخت بقیه کاخ سفید سالیانی طول کشید. این مجموعه تاکنون چندین بار نوسازی شده است. کاخ سفید بر‌اساس طرح اولیه و اصلی توسط معمار ایرلندی طراحی و ساخته شد.

هتل فرمانت، سان‌فرانسیسکو، آمریکا (Fairmont Hotel)

در زلزله بسیار شدید سال 1906 که بخش عمده‌ای از شهر سان‌فرانسیسکو را تخریب کرد، سه هزار نفر جان خود را از دست دادند و بیش از 28 هزار ساختمان کاملا تخریب شدند. در آتش‌سوزی مهیبی که بر اثر این زلزله رخ داد، هتل مشهور فرمانت که در زلزله سالم مانده بود، از بین رفت. اما کمتر از یک سال بعد این هتل بازسازی شد. هم‌اکنون این هتل که در مرکز شهر سان‌فرانسیسکو قرار دارد، از ساختمان‌های نمادین در تمام ایالت کالیفرنیاست. این هتل نیز بر‌اساس معماری قبلی طراحی و بازسازی شد.

کلیسای اعظم سِینت‌پال، لندن، انگلستان (St. Paul Cathedral)

کلیسای جامع سینت‌پال در طول تاریخ بارها از بین رفته است. این بنا که از نمادهای جامعه مذهبی انگلستان است، آخرین بار در بمباران سال 1940 توسط نیروهای آلمانی صدمه‌ای جدی دید. در سال 1945 پس از پایان جنگ جهانی دوم، کلیسا که بازسازی اساسی شده و گسترش یافته بود، مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این کلیسا که در مرتفع‌ترین نقطه شهر لندن قرار دارد، معتبرترین مرکز مذهبی انگلستان و مقر اسقف اعظم لندن است. ساختمان کنونی کلیسای اعظم سینت‌پال بر‌اساس طرح قبل از جنگ بازسازی نشده است. معمار برجسته سِر کریستوفر رن کلیسای کنونی را بر پایه اصول معماری باروک انگلیسی و واردکردن ویژگی‌هایی از معماری رنسانس و باروک طراحی کرد. گنبد بزرگ آن از شاخص‌ترین بخش‌های این کلیساست.

شهر ورشو، لهستان (Warsaw)

پایتخت لهستان از مجموعه شهرهایی بود که در جنگ جهانی دوم آسیب شدید دیدند. بر اثر حملات آلمانی‌ها بیش از 85 درصد بخش تاریخی ورشو از بین رفت. اهالی شهر اما بلافاصله به بازسازی خرابه‌ها پرداختند. تا سال 1955 تقریبا تمام شهر قدیمی ازبین‌رفته، با استفاده از نقاشی‌هایی که نمای شهر و ساختمان‌های آن را مستند کرده بودند، دوباره ساخته شد. خیابان‌های ورشو امروزه زیبایی‌های معماری تاریخی شهرهای اروپای شرقی را عرضه می‌کنند.

کلیسای فرائنکرش، درسدن، آلمان (Frauenkirche Church)

شهر درِسدن در آلمان، ‌مانند شهر ورشو در لهستان در جنگ جهانی دوم آسیب بسیار دید. در طول سه روز بمباران در سال 1945، سال پایان جنگ، درسدن در آلمان تقریبا با خاک یکسان شد. کلیسای فرائنکرش یکی از مشهورترین ساختمان‌های درسدن بود که از بین رفت. تا سال 1994 که گروهی از شهروندان برای بازسازی و برگرداندن کلیسا اقدام کردند، این کلیسا به صورت مخروبه باقی ماند تا آنکه در سال 2005 برای نخستین بار پس از نیم‌قرن بازگشایی شد. ساختمان کنونی عمدتا بر‌اساس معماری قبلی بازسازی شد.

سالن اپرای گِران‌تئاتر دل‌لیسو، بارسلونا، اسپانیا (Gran Teatre del Liceu, Opera House)

گران‌تئاتر دل‌لیسو که در سال 1837 در مکانی دیگر ساخته شده بود، در سال 1847 به محل کنونی انتقال پیدا کرد. این سالن اپرا با گنجایش چهار هزار نفر برای 150 سال نماد فرهنگی-‌اجتماعی شهر بارسلونا بود، اما بر اثر آتش‌سوزی در سال 1994 از میان رفت. تأثیر احساسی این حادثه بر مردم اسپانیا بسیار بود و از این بابت بازسازی آن در دستور کار فوری دولت قرار گرفت. پنج سال بعد، این سالن اپرا با همان طرح و مشخصات اولیه دوباره در 1999 ساخته شد. سالن گران‌تئاتر دل‌لیسو یکی از مراکز عمده اپرا در اروپا و جهان است.

مرکز تجارت جهانی، نیویورک، ایالات متحده (World Trade Center)

صبح روز 11 سپتامبر 2001 به فاصله زمانی کمی با دو هواپیما به برج‌های دوقلوی شهر نیویورک که نمادی از قدرت اقتصادی این شهر و حتی تمام آمریکا بودند، حمله شد. در کمتر از دو ساعت هر دو برج کاملا از بین رفتند. برنامه‌ریزی برای بازسازی ساختمان‌ها همراه با ساخت یک بنادی یادمان و موزه یادبود پس از مدت کوتاهی آغاز شد. ساختمان نخستین بنای جایگزین در سال 2006 شروع شد و در سال 2014 به پایان رسید. بنای جدید شباهتی به ساختمان قبلی ندارد اما در این ساختمان که برای بسیاری از مردمان آمریکا برج آزادی نام دارد، از نمادهای بسیاری استفاده شده است. به‌طور مثال، ارتفاع آن 1776 فوت است، عددی که نمایانگر سال استقلال آمریکاست.

کلیسای نوتردام، پاریس، فرانسه (Notre-Dame)

مشهورترین کلیسای فرانسه و یکی از جاذبه‌های شهر پاریس، کلیسای نوتردام، در قرن یازدهم میلادی ساخته شد. این ساختمان در بهار 2019 دچار آتش‌سوزی دامنه‌داری شد و بخش‌های مهمی از آن سوخت. اهمیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی این کلیسا به میزانی بوده است که رئیس‌جمهور فرانسه برنامه‌ای برای تعمیر و بازسازی آن ظرف پنج سال به مردم خود ارائه کرد. عملیات ساختمانی این کلیسا که عمدتا بازسازی دقیق آنچه از بین رفت‌ است، در زمانی کمتر از پیش‌بینی قبلی به پایان رسید.

کلام آخر

در طول قرن‌ها تعداد بسیار زیادی از بناهای مورد استفاده و توجه انسان‌ها به دلایل مختلف از بین رفته‌اند. در میان آنها بناهایی که بازسازی شده و کاربرد پیشین خود را کاملا یا نزدیک به آن بازیافته‌اند، کم نیستند. چنین اتفاقاتی بی‌شک در آینده نیز رخ خواهد داد. در این تلاش‌ها آنچه اهمیت بسزایی دارد، تفکر و مدیریت کارآمد و درخور است. هدف، برنامه‌ریزی و اجرای درست بخش‌های به‌هم‌پیوسته و حیاتی این روند هستند. بازسازی دقیقا بر‌اساس شکل و طرح و سازه قبلی یا کاملا متفاوت از آن در رابطه با مقوله‌های تفکر، هدف، برنامه‌ریزی و کارآمدی مدیریت معنا پیدا می‌کند؛ نه اینکه امری یک‌سویه و بدون مطالعه و غور و از زبان تنها یک نفر چه در سطوح میانی تصمیم‌گیری و چه در بالاترین مقامات اجرائی باشد.