قمار بزرگ آمریکا در قفقاز کریدور زنگزور و تغییر توازن قدرت

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شرق: ایالات متحده با پیشنهاد جاه‌طلبانه خود برای کریدور زنگزور—یک گذرگاه استراتژیک ۴۳کیلومتری در استان سیونیک ارمنستان—خود را به قلب یک بازی پرمخاطره سیاسی و اقتصادی کشانده که می‌تواند ساختار انرژی اوراسیا را دگرگون کند. هدف آمریکا، شکستن بن‌بست‌های دیرینه، تنوع‌بخشی به منابع انرژی اروپا خارج از چتر روسیه و مقابله با نفوذ روزافزون مسکو، پکن و تهران در این منطقه حساس است. این ابتکار، بخشی از راهبرد کلان واشنگتن برای بهره‌برداری از خلأ قدرتی نادر در قفقاز جنوبی است، منطقه‌ای که به‌طور سنتی تحت سلطه روسیه بوده، اما اکنون پس از شکست آشکار مسکو در حمایت از متحد خود، ارمنستان، در جریان حمله تعیین‌کننده جمهوری آذربایجان به قره‌باغ در سپتامبر ۲۰۲۳، آماده دگرگونی است.

اعتبار روسیه به عنوان تضمین‌کننده امنیت منطقه، در هم شکسته است. باوجود حضور نیروهای حافظ صلح روسی طبق توافق آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰، مسکو هنگام بازپس‌گیری قره‌باغ توسط جمهوری آذربایجان و کوچ اجباری صد هزار ارمنی ساکن منطقه، مداخله‌ای نکرد. این عدم‌ واکنش، در ایروان به مثابه خیانت تلقی شد و اعتماد به تضمین‌های امنیتی روسیه را نابود کرد؛ تا جایی که ارمنستان رو به غرب آورد.

پیامدهای این چرخش استراتژیک بسیار سریع و چشمگیر بوده است. پارلمان ارمنستان در آوریل ۲۰۲۵ قانون الحاق به اتحادیه اروپا را تصویب کرد و منشور راهبردی آمریکا با ارمنستان نیز رسمیت یافت. جیمز اوبراین، معاون پیشین وزارت خارجه آمریکا، تأکید می‌کند: «آینده‌ای که محور آن روسیه و ایران باشند، هم برای دولت‌های ارمنستان و جمهوری آذربایجان و هم برای منطقه بی‌ثبات و نامطلوب است».

این همسویی با غرب، دریچه‌ای کم‌سابقه برای افزایش نفوذ آمریکا باز کرده است. واردات روسیه به منطقه که تا پیش از ۲۰۲۲ حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد تجارت منطقه را تأمین می‌کرد، اکنون زیر فشار تحریم‌ها کاهش یافته. در همین حال، لوییس بونو، مشاور ارشد وزارت خارجه آمریکا در امور قفقاز، طرح‌هایی برای نظارت بین‌المللی بر این کریدور مطرح کرده و به نمونه‌هایی مانند کانال پاناما و گذرگاه‌های برلین در دوران جنگ سرد استناد می‌کند.

جایزه اقتصادی

پتانسیل اقتصادی کریدور زنگزور چنان چشمگیر است که می‌تواند بر ملاحظات سیاسی و امنیتی غلبه کند. مدل‌های بانک جهانی حاکی از امکان تحقق ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد دلار تجارت سالانه تا سال ۲۰۲۷ است. این جهش به لطف بهبود قابل توجه زیرساخت‌ها رقم خواهد خورد. بر اساس داده‌های بلومبرگ (می ۲۰۲۵)، این مسیر زمان ترانزیت اروپا به آسیا را تا ۱۵ روز کاهش می‌دهد. بازگشت سرمایه قابل توجه است: مرکز سیاست‌های خزر هزینه اجرای پروژه را سه تا پنج میلیارد دلار طی پنج تا ۱۰ سال برآورد کرده و مدل‌های آکسفورد اکونومیکس نیز صرفه‌جویی سالانه لجستیکی را تا ۳۰ میلیارد دلار تخمین زده‌اند. برای جمهوری آذربایجان، مرکز تحلیل و ارتباطات اصلاحات اقتصادی پیش‌بینی می‌کند صادرات سالانه کشور بیش از ۷۰۰ میلیون دلار افزایش یافته و تولید ناخالص غیرنفتی، هر سال دو درصد رشد خواهد کرد. جریان انرژی اهمیت حیاتی دارد؛ کریدور جنوبی گاز جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۳ دوازده میلیارد مترمکعب گاز به اروپا رساند و قرار است تا ۲۰۲۷ به 20 میلیارد برسد. قزاقستان نیز انتقال نفت خود از مسیر جمهوری آذربایجان را افزایش داده است. برای امنیت انرژی اروپا، پیامدها گسترده است. آژانس بین‌المللی انرژی در چشم‌انداز ۲۰۲۵ خود تأکید می‌کند اروپا تا ۲۰۳۰ به ۲۰ میلیارد مترمکعب گاز غیرروسی دیگر نیاز دارد. اگر مرز ارمنستان و ترکیه عادی شود، دسترسی به ذخایر دریای خزر بیشتر خواهد شد و واردات شرکت‌هایی مانند BP تا ۱۵ درصد کاهش هزینه خواهد داشت.

تلاشی برای عبور از بن‌بست

چالش اصلی، تضاد مواضع دو کشور است: جمهوری آذربایجان خواهان کریدوری بدون مانع به عنوان دستاورد پیروزی نظامی است؛ اما ارمنستان هرگز حاضر به واگذاری حاکمیت بر این نوار حیاتی نیست. پیشنهاد «اجاره» آمریکا، با الهام از چارچوب‌های حقوقی شرکت‌ها، راهی خلاقانه برای دورزدن این بن‌بست است؛ رویکردی که هم امنیت باکو را تضمین می‌کند و هم ایروان را مالک اسمی سرزمین نگه می‌دارد.

این مدل، نمونه‌هایی چون اداره آمریکایی کانال پاناما (۱۹۱۴ تا ۱۹۹۹) را در ذهن تداعی می‌کند؛ جایی که مدیریت خلاقانه، راهگشای اختلافات پیچیده بود. منتقدان اما نسبت به شائبه استعمار نوین و خطر بازگشت واکنش‌های منفی در درازمدت هشدار می‌دهند.

در مذاکرات صلح مارس ۲۰۲۵، پیشرفت چشمگیری در زمینه شناسایی متقابل سرزمین‌ها، تعیین مرزها و پرهیز از توسل به زور حاصل شد؛ اما مذاکرات بر سر تضمین‌های حمل‌ونقلی و دسترسی به مناطق محصور، همچنان گره خورده است، دقیقا همان‌جایی که ابتکار واشنگتن می‌تواند تعیین‌کننده باشد.

رقابت‌های ژئوپلیتیک و صف‌آرایی قدرت‌ها

موفقیت کریدور زنگزور، توازن قوا را دگرگون می‌کند و همین امر بازیگران رقیب را به بازتعریف راهبردها واداشته است. ایران با تهدید از دست دادن ۲۰ تا ۳۰ درصد نقش ترانزیتی خود روبه‌رو است، حلقه حیاتی تجارت منطقه، شامل تردد ۴۳ هزار کامیون ترک در سال. روسیه نیز با احتمال کاهش درآمدهای ۱۰ تا ۲۰ میلیارد دلاری و از دست دادن ۱۰ تا ۱۵ درصد از اهرم انرژی خود بر اروپا مواجه خواهد شد.

در این میان، چین چشم به صرفه‌جویی ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلاری در طرح کمربند-راه تا ۲۰۳۰ دوخته، اما باید میان بهره‌مندی از مسیر جدید و کاهش وابستگی به کریدورهای تحت کنترل خود توازن برقرار کند. ترکیه هم می‌تواند به قطب جدید انرژی منطقه بدل شود و تا ۲۰۳۰ سالانه ۱۵ میلیارد دلار درآمد ترانزیتی کسب کند.

غول‌های انرژی نیز بی‌کار ننشسته‌اند؛ شرکت SOCAR ظرفیت خطوط لوله را گسترش می‌دهد، ADNOC به دنبال پروژه‌های هیدروژن است و BP و Chevron هم افزایش سرمایه‌گذاری پنج تا ۱۰ میلیارد دلاری را در دستور کار دارند. البته، بن‌بست‌های سیاسی می‌تواند هزینه‌ها را تا ۲۰ درصد افزایش دهد و تأخیرهای مقرراتی، بازده سرمایه را تهدید کند.

ترکیه و بازتنظیم منطقه‌ای

راهبرد ترکیه لایه دیگری به پیچیدگی اوضاع افزوده است. آنکارا با ورود به گفت‌وگوهای کاهش تنش با کردها، به دنبال «بازتنظیم بزرگ» است که می‌تواند ثبات مرزها و رونق اقتصادی را به ارمغان بیاورد. در صورت موفقیت، این دیپلماسی مکمل پروژه زنگزور خواهد شد و بستر لازم برای اجرای پروژه‌های کلان زیرساختی را فراهم می‌کند.

پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد صادرات استان‌های شرقی ترکیه می‌تواند از ۱۶۰ میلیون به ۵۰۰ میلیون دلار در سال جهش کند. چنین رشد اقتصادی، انگیزه‌ای قوی برای ادامه تعاملات دیپلماتیک ایجاد می‌کند حتی اگر مسائل حساس داخلی وجود داشته باشد.

با وجود تمام جذابیت‌های اقتصادی، ریسک‌ها بسیار بالاست. ناظران ۶۰ درصد احتمال می‌دهند مذاکرات متوقف شده و اجرای پروژه دست‌کم ۱۸ ماه به تعویق بیفتد. داده‌های لویدز (ژوئن ۲۰۲۵) نشان می‌دهد در صورت شکست مذاکرات، نوسان قیمت کالاها تا ۲۰ درصد و نرخ بیمه تا یک‌پنجم افزایش می‌یابد.

دولت ارمنستان صراحتا هرگونه بحث درباره اجاره یا واگذاری حاکمیت را رد کرده است. نازلی باغداساریان، سخنگوی دولت ارمنستان، اعلام کرده: «ارمنستان هیچ‌گاه درباره انتقال کنترل سرزمین خود به کشور ثالث مذاکره نکرده و نخواهد کرد». این موضع‌گیری، دشواری کار میانجیگران آمریکایی را به‌خوبی نشان می‌دهد.

اجرای مدل نظارت بین‌المللی نیز با ابهام جدی روبه‌رو است؛ تحلیلگران CSIS احتمال موفقیت حتی با تضمین‌های سازمان ملل را تنها ۴۰ تا ۵۰ درصد برآورد می‌کنند و تأکید دارند که حق وتوی ایروان بر هرگونه خدشه به حاکمیت، همیشه پابرجاست.

آزمونی بزرگ برای دیپلماسی آمریکا

فراتر از یک پروژه عمرانی، ابتکار زنگزور آزمون توانمندی دیپلماسی خلاق آمریکا در جهان چندقطبی امروز است. موفقیت این طرح می‌تواند نشان‌دهنده قدرت واشنگتن در مقابله با رقبای منطقه‌ای باشد و در عین حال، منافع اقتصادی ملموس برای متحدانش به همراه بیاورد. شکست، اما می‌تواند نشانه‌ای از افول توانایی آمریکا برای شکل‌دادن به روندهای کلان ژئوپلیتیکی تلقی شود.

برای اروپا، این کریدور فرصتی استثنائی برای تنوع‌بخشی واقعی به منابع انرژی به حساب می‌آید؛ صرفه‌جویی تا ۳۰ میلیارد دلاری و کاهش وابستگی به تأمین‌کنندگان غیرلیبرال. به همین دلیل، بسیاری از پایتخت‌های اروپایی بی‌سروصدا از این ابتکار حمایت می‌کنند حتی اگر در ظاهر به دلیل حساسیت‌ها سکوت اختیار کنند.

این پروژه همچنین می‌سنجد که آیا مشوق‌های اقتصادی، می‌تواند بر زخم‌های تاریخی غلبه کند یا نه. دسترسی ارمنستان به ۲.۵ میلیارد دلار کمک توسعه‌ای اتحادیه اروپا، انگیزه‌ای جدی برای مصالحه ایجاد می‌کند به شرطی که دغدغه‌های حاکمیتی به‌درستی پاسخ داده شود.

فرصت طلایی یا تله ژئوپلیتیکی؟

اگر تا سال ۲۰۲۷ این ابتکار با موفقیت پیش رود، ظرفیت ترانزیتی ۱۱ میلیون تُن در سال رقم خواهد خورد و گردش تجارت سالانه ۲۰ تا ۵۰ میلیارد دلار محقق می‌شود. اما این موفقیت منوط به عبور از حساسیت‌های ارمنستان و حفظ اجماع بین‌المللی است.

مدیران شرکت‌ها باید با احتیاط، هم از ظرفیت‌های بالقوه شراکت با ترکیه و جمهوری آذربایجان بهره بگیرند و هم برای شکست احتمالی، سناریوهای جایگزین تدارک ببینند. حضور فعال در مذاکره با میانجی‌گران آمریکایی می‌تواند به مدیریت ریسک‌های حاکمیتی و نهایتا دستیابی به موفقیت کمک کند.

طرح پیشنهادی آمریکا برای کریدور زنگزور، نمادی از رقابت شدید قدرت‌های بزرگ در نظم جهانی جدید است؛ آزمونی که موفقیتش به حل دغدغه‌های مشروع حاکمیتی و آزادسازی ظرفیت‌های اقتصادی منطقه وابسته  خواهد بود.