مدیریت بحران شهری در شرایط جنگی
راهبردهایی برای تاب‌آوری و پدافند غیرعامل در کلان‌شهرها
در دنیای امروز، کلان‌شهرها به واسطه تراکم جمعیت، تمرکز زیرساخت‌ها و پیچیدگی‌های فضایی، با طیف وسیعی از تهدیدات طبیعی و انسانی مواجه هستند. با تشدید تنش‌های منطقه‌ای در غرب آسیا و افزایش احتمال درگیری‌های مستقیم دیگر میان ایران و رژیم صهیونیستی، ضرورت بازنگری در سیاست‌ها و راهبردهای مدیریت بحران شهری بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
رضا کرمی‌محمدی- عضو هیئت‌علمی دانشگاه و رئیس سابق سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران: در دنیای امروز، کلان‌شهرها به واسطه تراکم جمعیت، تمرکز زیرساخت‌ها و پیچیدگی‌های فضایی، با طیف وسیعی از تهدیدات طبیعی و انسانی مواجه هستند. با تشدید تنش‌های منطقه‌ای در غرب آسیا و افزایش احتمال درگیری‌های مستقیم دیگر میان ایران و رژیم صهیونیستی، ضرورت بازنگری در سیاست‌ها و راهبردهای مدیریت بحران شهری بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. رژیم صهیونیستی با در اختیار داشتن توانمندی‌های پیشرفته در حوزه جنگ‌های سایبری، موشکی و اطلاعاتی، همواره تهدیدی بالقوه برای زیرساخت‌های حیاتی، مراکز فرماندهی و مراکز جمعیتی کشور به شمار می‌رود. کلان‌شهرهای ایران، به‌ویژه تهران، تبریز، اصفهان، اهواز و مشهد، به دلیل تمرکز مراکز سیاسی، اقتصادی و نظامی می‌توانند در سناریوهای جنگی هدف قرار گیرند. این مقاله با هدف تبیین چالش‌ها و ارائه راهکارهای ارتقای تاب‌آوری شهری در برابر شرایط جنگی، به بررسی نقش آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و پدافند غیرعامل در ساختار مدیریت شهری می‌پردازد.
ماهیت تهدیدات دشمن و تأثیر آن بر ساختار شهری
رژیم صهیونیستی با بهره‌گیری از شبکه‌های ماهواره‌ای، تسلیحات نقطهزن، حملات ترکیبی سایبری و نفوذ اطلاعاتی، توان هدف‌گیری زیرساخت‌های شهری ما را دارد. در سناریوهای محتمل، اهدافی نظیر نیروگاه‌ها، سامانه‌های ارتباطی، پالایشگاه‌ها، مراکز درمانی و زیرساخت‌های حمل‌ونقل می‌توانند مورد حمله قرار گیرند. از طرفی، حملات روانی-رسانه‌ای، ایجاد هراس عمومی و اخلال در نظام مدیریت شهری می‌تواند موجب فروپاشی عملکرد شهری در شرایط بحرانی شود. ویژگی‌های کلیدی این پدیده، شامل تخریب وسیع زیرساخت‌ها، انسداد مسیرهای امدادرسانی، تلفات بالای انسانی، بی‌ثباتی روانی شهروندان و ناتوانی دستگاه‌های اجرائی در ارائه خدمات پایه است.
تاب‌آوری شهری و ضرورت بازنگری در طراحی فضاهای شهری
تاب‌آوری شهری به توانایی سیستم‌های شهری برای مقاومت، پاسخ و بازگشت به شرایط عادی پس از یک بحران اشاره دارد. در زمینه جنگ شهری، تاب‌آوری فراتر از استحکام سازه‌هاست و جنبه‌هایی مانند دسترسی اضطراری، توزیع مناسب کاربری‌ها، پشتیبانی از عملکردهای حیاتی (مانند بیمارستان‌ها، مراکز فرماندهی، آب و برق) و پایداری روانی-اجتماعی شهروندان را نیز شامل می‌شود. این مفهوم باید شامل توانایی استمرار خدمات حیاتی، حفظ نظم اجتماعی، مقاومت در برابر حملات سایبری و قابلیت بازیابی سریع عملکردها باشد.
سناریوی مواجهه با رژیم صهیونیستی، تنها یک تقابل نظامی نیست، بلکه آزمونی برای انسجام ملی، توان فنی و مدیریتی شهرها و تاب‌آوری جامعه مدنی ایران است. کلان‌شهرها باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی و تجهیز شوند که حتی در شدیدترین شرایط نیز امکان ادامه حیات، حفظ خدمات حیاتی و پایداری اجتماعی فراهم باشد. برای این منظور، اتخاذ راهبردهای مناسب به شرح زیر برای ارتقای تاب‌آوری شهری ضروری است:
- ایجاد لایه‌های عملکردی دفاعی شامل مراکز فرماندهی جایگزین، شبکه پشتیبان انرژی و مخابرات و انبارهای راهبردی آب، غذا و دارو.
- زیرساخت‌های مقاوم در برابر حملات نقطهزن و مقاوم‌سازی شریان‌های حیاتی (پل‌ها، تونل‌ها و پست‌های برق) با بهره‌گیری از مصالح با دوام بالا و معماری پنهان‌کارانه.
- شهرسازی چندمرکزی: کاهش تمرکز خدمات و مراکز حیاتی در یک نقطه و گسترش آن در چندین مرکز عملکردی مستقل
- استفاده از فضاهای زیرزمینی برای ذخیره‌سازی و فعالیت اضطراری: تجهیز مترو، تونل‌ها و انبارهای زیرسطحی به امکانات پشتیبانی در بحران.
- استفاده از مصالح مقاوم در برابر انفجار و آتش در ساختمان‌های عمومی.
- ایجاد شریان‌های پشتیبان حمل‌ونقل و دسترسی اضطراری در بافت‌های فشرده.
- تعبیه فضاهای ایمن، پناهگاه‌های زیرزمینی و اتاق‌های امن در پروژه‌های جدید شهری.
- ترویج معماری ماژولار و قابل بازسازی سریع پس از بحران.
آیین‌نامه‌های فنی و مقررات ملی ساختمان تاکنون تمرکز اصلی خود را بر مخاطرات طبیعی نظیر زلزله و آتش‌سوزی قرار داده‌اند، درحالی‌که در مواجهه با جنگ با رژیمی مسلح به تسلیحات مدرن، مقررات باید به گونه‌ای بازنگری شوند که مؤلفه‌های زیر را پوشش دهند:
- تدوین «آیین‌نامه طراحی ساختمان‌های مقاوم در برابر انفجار، موج ضربه‌ای و ترکش» با همکاری سازمان پدافند غیرعامل
- تعریف کلاس‌های امنیتی برای ساختمان‌ها و تدوین ضوابط متناسب با اهمیت کاربری
- پیوست‌های تخصصی برای طراحی زیرساخت‌های حیاتی با رویکرد چندتهدیدی (Multi-Hazard)
- الزامات طراحی شبکه‌های اضطراری برق، آب، سوخت و مخابرات
- الحاق پیوست‌هایی به مقررات ملی ساختمان برای شرایط اضطرار در جنگ و آشوب شهری
- لحاظ‌کردن الزامات ایمنی سایبری و عملکردی برای تجهیزات هوشمند در زیرساخت‌های حیاتی
- پیش‌بینی الزامات ویژه برای مقاوم‌سازی بناهای حیاتی و میراث فرهنگی در برابر حملات هدفمند.
نقش مدیریت شهری در پدافند غیرعامل و اقدامات پیشنهادی
مدیریت شهری، به‌عنوان خط مقدم در پشتیبانی از شهروندان در بحران باید آمادگی کامل را برای سناریوهای جنگی داشته باشد. این مدیریت به‌ویژه در کلان‌شهرها، نقشی اساسی در سازمان‌دهی منابع، اطلاع‌رسانی، هدایت مردم و کاهش آسیب‌پذیری در مواجهه با تهدیدات جنگی دارد. پدافند غیرعامل به‌عنوان مجموعه‌ای از تدابیر غیرنظامی برای کاهش آسیب‌پذیری، نیازمند یکپارچه‌سازی با برنامه‌ریزی شهری است. پدافند غیرعامل در این چارچوب، ابزاری برای حفاظت از سرمایه‌های انسانی و فیزیکی بدون درگیری مستقیم است. اهم اقدامات ضروری مدیریت شهری در حوزه پدافند غیرعامل را می‌‌توان به شرح زیر برشمرد:
- تدوین طرح‌های جامع پدافند غیرعامل شهری: با اولویت‌بندی مناطق حساس، تعیین کاربری‌های بحرانی و پیش‌بینی سناریوهای تهاجمی
- آموزش و مانورهای همگانی: آموزش همگانی در زمینه اقدامات مقابله‌ای در جنگ شهری و برگزاری رزمایش‌های سالانه با مشارکت نهادهای ذی‌ربط
- استفاده از فناوری‌های نوین: به‌کارگیری سامانه‌های پایش تهدید، سیستم‌های هشدار سریع، شبکه‌های اضطراری بی‌سیم و سامانه‌های GIS برای تحلیل آسیب‌پذیری
- مدیریت کاربری زمین با رویکرد دفاعی: پراکندگی کاربری‌های حیاتی، ممانعت از تمرکز شدید امکانات کلیدی در یک نقطه، استفاده از فضاهای زیرزمینی برای ذخیره‌سازی و فرماندهی
- تدوین و اجرای طرح جامع پدافند غیرعامل شهری: همراه با اولویت‌بندی اهداف حیاتی، تحلیل نقاط آسیب‌پذیر و طراحی مسیرهای اضطراری
- احداث مراکز فرماندهی و پناهگاه‌های چندمنظوره شهری: با توان تحمل ضربه، ایزولاسیون بیولوژیکی و ارتباطات امن
- گسترش سامانه‌های پایش و هشدار سریع شهری: برای ردیابی تهدیدات سایبری، پهپادی و موشکی.
توصیه‌هایی برای آینده‌ای ایمن، پایدار و مقاوم در برابر تهدیدات
برای تقویت امنیت و تاب‌آوری شهرهای کشور در برابر تهدیدات جنگی، اقدامات زیر برای تدوین راهبردهای جامع و اقداماتی هماهنگ بین دستگاه‌ها ضروری است:
- نهادینه‌سازی نگاه پدافندی در طراحی شهری با در نظر گرفتن مخاطرات انسانی و نظامی
- تشکیل نهادهای میان‌رشته‌ای مدیریت بحران شهری
- توسعه زیرساخت‌های مقاوم و چندمنظوره مانند مدارس قابل تبدیل به مراکز پناه، ایستگاه‌های مترو مجهز به سامانه‌های تصفیه هوا و ژنراتور مستقل
- تقویت همبستگی اجتماعی و سرمایه اجتماعی: تقویت مشارکت مردمی، گروه‌های داوطلب بحران و شوراهای محلی در مدیریت تهدید
- همسویی با الگوهای جهانی پدافند شهری و استفاده از تجربیات موفق شهرهایی مانند سئول، سنگاپور یا زوریخ
- تعامل نهادی مستمر بین شهرداری‌ها، سازمان پدافند غیرعامل، نیروهای مسلح و نهادهای علمی
- تحقیق و توسعه در فناوری‌های مقاوم‌سازی و استتار شهری؛ از مصالح نوین تا الگوریتم‌های هوشمند در کنترل ترافیک اضطراری.
در پایان باید به این نکته توجه کرد که گرچه ممکن است جنگ شهری به معنای درگیری‌های مسلحانه درون بافت‌های متراکم شهری در نگاه اول یک تهدید دور به نظر برسد، اما در دنیای پیچیده و پرتنش امروز، این نیز امری محتمل و مخاطره‌آمیز برای کلان‌شهرهاست و غفلت از آن می‌تواند به فاجعه‌ای ملی بدل شود. بنابراین، مدیریت شهری باید با نگاهی آینده‌نگر، چندبُعدی و علمی در پی بازتعریف نقش خود، ارتقای آیین‌نامه‌ها و تجهیز شهر به ابزارهای تاب‌آوری باشد. همچنین اکنون به اثبات رسیده است که پدافند غیرعامل، نه‌فقط راهبردی نظامی، بلکه یک اصل بنیادین در طراحی و مدیریت فضاهای شهری آینده است.
آخرین اخبار روزنامه را از طریق این لینک پیگیری کنید.
