سبز ماندن در خشکسالی چالش شهرهای بزرگ ایران
فضاهای سبز شهری همواره به‌عنوان شُش‌های تنفسی شهرها شناخته شده‌اند و یکی از عناصر کلیدی کیفیت زندگی شهری هستند که تأثیرات چشمگیری بر سلامت روانی و جسمانی شهروندان، کاهش آلودگی هوا و تعدیل دما داشته و همچنین به‌عنوان سپری در برابر آثار تغییرات اقلیمی عمل می‌کنند. با‌این‌حال، ایران به‌عنوان کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک، در دهه‌های اخیر با بحران کم‌آبی، خشک‌سالی‌های متوالی، تغییرات اقلیمی و... مواجه شده که این امر چالش‌هایی جدی برای توسعه، حفظ و نگهداری فضاهای سبز در شهرهای بزرگ ایجاد کرده است.
زهرا نوروزی‌زاده-کارشناس ارشد معماری: فضاهای سبز شهری همواره به‌عنوان شُش‌های تنفسی شهرها شناخته شده‌اند و یکی از عناصر کلیدی کیفیت زندگی شهری هستند که تأثیرات چشمگیری بر سلامت روانی و جسمانی شهروندان، کاهش آلودگی هوا و تعدیل دما داشته و همچنین به‌عنوان سپری در برابر آثار تغییرات اقلیمی عمل می‌کنند. با‌این‌حال، ایران به‌عنوان کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک، در دهه‌های اخیر با بحران کم‌آبی، خشک‌سالی‌های متوالی، تغییرات اقلیمی و... مواجه شده که این امر چالش‌هایی جدی برای توسعه، حفظ و نگهداری فضاهای سبز در شهرهای بزرگ ایجاد کرده است.
این شرایط در کنار افزایش شهرنشینی، معمایی را پیش‌روی مدیران شهری قرار داده است: چگونه سبز‌ماندن در خشکسالی، در‌حالی‌که منابع آبی محدودتر از همیشه هستند؟
ایران در زمره کشورهایی قرار دارد که بخش عمده‌ای از شهرهای آن با کمبود منابع آبی مواجه هستند. در‌عین‌حال، شهرنشینی سریع و گسترش ساخت‌وسازها موجب کاهش سرانه فضای سبز شده است. این شرایط لزوم بازنگری در رویکردهای مدیریت شهری برای توسعه پایدار فضای سبز را آشکار میکند. شایان توجه است که میانگین سرانه فضای سبز در کلان‌شهرهای ایران (حدود 12 مترمربع) کمتر از استانداردهای جهانی (۲۰، ۲۵ متر مربع) است. هرچند در برخی کشورهای پیشرو اروپایی، مساحت فضای سبز نسبت به مساحت شهرها بین 50 تا 80 درصد است.
تحلیل اثرات کمبود آب بر کمیت و کیفیت فضای سبز، بیانگر این مطلب است که کاهش منابع آبی و افزایش دمای هوا، کیفیت و کمیت فضای سبز را به‌شدت تهدید میکند. بنابراین به نظر می‌رسد بررسی چالش‌های پیش‌روی حفظ فضای سبز در شرایط کم‌آبی و ارائه راهکارهایی برای مدیریت و توسعه پایدار این فضاها در شهرهای بزرگ ایران ضروری است. هدف این متن، بررسی چالش‌ها و ارائه راهکارهایی برای توسعه پایدار فضاهای سبز شهری در ایران است.
چالش‌های موجود:
1- کمبود منابع آبی: کاهش بارندگی و افزایش برداشت از منابع زیرزمینی باعث محدودیت منابع آبی شده است و نگهداری فضای سبز موجود به آب زیادی نیاز دارد که با محدودیت‌های آبی کشور همخوانی ندارد.
2- هزینه‌های بالا: نگهداری فضای سبز شهری با هزینه‌های سنگینی همراه است؛ به‌ویژه در شرایط کمبود بودجه شهرداری‌ها و سایر نهادهای ذی‌ربط.
3- اقلیمی: افزایش دما و کاهش دوره‌های بارندگی، اثرات منفی بیشتری بر محیط زیست شهری گذاشته است.
4- فشار توسعه شهری: فشار ساخت‌وسازهای جدید، بسیاری از فضاهای سبز را به زیرساخت‌های عمرانی تبدیل کرده و موجب تخریب باغات و فضاهای طبیعی در نتیجه گسترش ساخت‌وسازها شده است.
5- کمبود منابع مالی: هزینه بالای تأمین و مدیریت فضای سبز در شرایط اقتصادی فعلی دشوار به نظر می‌رسد.
6- فقدان رویکردهای نوآورانه: استفاده از روش‌های سنتی در طراحی و نگهداری فضاهای سبز نیازمند بازنگری است.
راهکارها و استراتژی‌ها:
1- طراحی اقلیمی: استفاده از الگوهای طبیعی و اکولوژیکی برای توسعه فضای سبز.
2- بازیافت آب: استفاده از آب‌های خاکستری و پساب تصفیه‌شده برای آبیاری فضای سبز.
3- آگاهی‌بخشی و جلب مشارکت عمومی: با آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی و همچنین تشویق شهروندان به مشارکت در ایجاد و نگهداری فضای سبز با استفاده بهینه از آب مصرفی در کنار افزایش همکاری بین‌بخشی میان شهرداری‌ها، سازمان‌های محیط‌زیستی و بخش خصوصی برای تأمین منابع و مدیریت بهتر.
4- گونه‌های مقاوم به خشکی: برای طراحی فضای سبز شهری در مناطق کم‌آب از گیاهانی که به آب کمتری نیاز دارند و به کم‌آبی مقاوم هستند، استفاده شود.
5- آبیاری هوشمند: به‌کارگیری و برنامه‌ریزی مبتنی بر داده‌های اقلیمی برای سیستم‌های آبیاری، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای و سیستم‌های مبتنی بر سنجش رطوبت خاک و آبیاری قطره‌ای یکی از مؤثرترین روش‌های صرفه‌جویی در مصرف آب است.
6- فضای سبز عمودی و بام‌های سبز: یکی از راه‌حل‌هایی نوین برای توسعه فضای سبز در مناطق پرتراکم شهری، استفاده بهینه از فضاهای محدود شهری و ساخت فضاهای سبز عمودی و بام‌های سبز جهت افزایش سرانه فضای سبز است.
با وجود جمیع موارد یادشده، استفاده از باغ‌های عمودی و بام‌های سبز در ایران رو به افزایش است. این امر در صورتی که با بررسی پروژه‌ها و تجارب موفق بین‌المللی همراه باشد، می‌تواند نقش مهمی در بهبود شرایط محیط زیست شهری و مقابله با چالش‌های اقلیمی داشته باشد.
نتیجه‌گیری و پیشنهادها برای سیاست‌گذاران
با توجه به بحران آب در ایران، حفظ فضای سبز شهری نیازمند برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری هوشمندانه است. سیاست‌گذاران شهری باید از راهکارهای نوآورانه و تجربیات موفق داخلی و خارجی بهره ببرند تا بتوانند محیطی پایدارتر و سالم‌تر برای شهروندان ایجاد کنند. در شرایطی که خشکسالی، تغییرات اقلیمی و بحران کم‌آبی در ایران به معضلی جدی تبدیل شده است و راهکارهای سنتی دیگر پاسخ‌گوی آن نیستند و به چالش‌های روزافزون تبدیل شده‌اند، توسعه پایدار فضاهای سبز با برنامه‌ریزی استراتژیک، استفاده از فناوری‌های نوین و جلب مشارکت همگانی به‌عنوان یک توصیه برای حل این معما پیشنهاد می‌شود. این معمای هرچند پیچیده، با اجرای راهکارهای علمی و سیاست‌های مناسب قابل‌حل خواهد بود و در‌عین‌حال می‌تواند زمینه‌ساز بهبود کیفیت زندگی در شهرهای بزرگ باشد.
در نهایت با توجه به اهمیت فضای سبز، از سیاست‌گذاران و مدیران شهری دعوت می‌شود تا با همدلی و برنامه‌ریزی پایدار، ضمن حمایت از پروژه‌های مبتنی بر گونه‌های گیاهی کم‌آب‌بر، تأمین بودجه برای اجرای سیستم‌های آبیاری هوشمند و تدوین قوانین سخت‌گیرانه برای جلوگیری از تخریب فضاهای سبز موجود، گامی مؤثر در راستای حفظ محیط زیست و مقابله با بحران کم‌آبی برای آیندگان این سرزمین بردارند.
