دولت تکذیب می‌کند اما مردم نگران هستند

نامه هشت مسئول بلندپایه شهر شیراز به رئیس‌جمهور برای تسریع روند تخریب‌ خانه‌های قدیمی برای گسترش طرح توسعه حرم شاهچراغ از اتفاقات عجیب امسال است. همین موضوع باعث شد خبرنگار روزنامه «شرق» در جلسه نشست سخنگوی دولت از علی بهادری‌جهرمی دراین‌باره این‌گونه بپرسد: «مدتی است که بحث تخریب 200 خانه تاریخی در شیراز برای توسعه حرم شاهچراغ مطرح است، با وجود اینکه استاندار فارس در دیدار با وزیر کشور اعلام کردند که نوسازی با حفظ بافت تاریخی را در دستور کار دارند اما همچنان شاهد هستیم که برخی خانه‌های تاریخی در آنجا ثبت ملی نمی‌شوند تا بتوان به‌راحتی آنها را تخریب کرد. واکنش دولت به این رویه چیست؟».

سخنگوی دولت نیز پاسخ داد: «پیش از این، هم از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و هم استاندار اعلام شد که به‌هیچ‌وجه بحث تخریب خانه‌های تاریخی یا میراث فرهنگی در طرح توسعه حرم وجود ندارد. در آنجا سه دسته خانه وجود دارد؛ اول، خانه‌های تاریخی است که تنها دستوری که داده شده، بهسازی، حمایت و صیانت از این بافت است. دوم، خانه‌های کهنی هستند که ماهیت تاریخی و قابلیت ثبت ندارند که حتی برای آن دسته نیز دستور و برنامه دولت با مشارکت بخش خصوصی، حفظ یا بازسازی آنهاست. دسته آخر، بافت فرسوده آن منطقه است که باید بهسازی شود تا امکان صیانت و بهره‌برداری از جاذبه‌های گردشگری این خانه‌های تاریخی وجود داشته باشد».

بهادری‌جهرمی افزود: «درباره اینکه گفته می‌شود در آنجا قرار است پاساژ ساخته شود، باید بگویم اساسا هیچ دستوری برای ساخت‌وساز پاساژ داده نشده و هرگونه اقدامی در آنجا برای حفاظت از این خانه‌ها و تحت نظارت مستقیم و همکاری و تأیید وزارت میراث فرهنگی و گردشگری خواهد بود».

طرح ناپخته

سخنگوی دولت تلاش کرد موضوع حریم حرم شاهچراغ و خانه‌های قدیمی اطراف آن را با تقسیم‌بندی آنها توضیح دهد و در‌نهایت اعلام کند که تخریبی در کار نیست. در این سو نیز غلامحسین معماریان، استاد معماری دانشگاه علم و صنعت ایران، از افرادی است که دغدغه حفظ بافت تاریخی شیراز را دارد. او در سال 94 به همراه مهندس عبدالحمید نقره‌کار و دکتر علی‌اصغر مرادی در نامه به آیت‌الله العظمی مکارم‌شیرازی از مراجع تقلید قم درباره این تخریب‌ها هشدار داده بودند. معماریان در گفت‌وگو با «شرق» درباره اظهارات سخنگوی دولت، گفت: «پس از سفر رئیس‌جمهور به شیراز و اعلام ازسرگیری طرح توسعه 57 هکتاری حرم شاهچراغ (ع) و اعتراض و مخالفت‌های انجام‌گرفته، برخی مسئولان اظهارنظرهایی داشتند که نه‌تنها پاسخی به ابهامات نداد بلکه سؤال‌های بیشتری پیش‌رو قرار داد که آخرین آن اظهارات سخنگوی محترم هیئت دولت است».

او ادامه داد: «ابتدا باید به این نکته اشاره کنم که مطرح‌شدن تخریب 200 خانه تاریخی، تمرکز را از تخریب بافت تاریخی به تخریب تک بنا متمرکز کرده و این دقیقا چیزی است که حامیان طرح توسعه به‌دنبال آن هستند. در اصل بخش بزرگی از یک محله تاریخی با تمامی اجزائش که خانه‌ها، کوچه‌ها، بازارچه‌ها و... را دربر می‌گیرد، در این طرح در حال تخریب است».

این استاد دانشگاه افزود: «تأکید بر تخریب هر تعداد خانه تاریخی به این معناست که از تخریب بافت تاریخی غافل شده‌ایم و این چیزی است که مسئولان مرتبط نیز بر آن تأکید دارند. از‌این‌روست که استاندار فارس بیان می‌کند که به هیچ خانه تاریخی و میراثی تعرضی انجام نمی‌شود و یکی از اعضای شورای شهر شیراز می‌گوید گسترش شاهچراغ با رعایت بناهای میراثی انجام خواهد گرفت. حتی رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی نیز اعلام کرده که 200 خانه تخریب نخواهد شد ولی ایشان نگفتند که هیچ خانه‌ای تخریب نخواهد شد».

معماریان گفت: «سخنگوی دولت بنا و املاک را به سه دسته تقسیم کرده است؛ اول، خانه‌های تاریخی که حفظ خواهند شد و این در حالی است که تاکنون در طرح توسعه، 9 خانه ثبتی تخریب شده است. دوم؛ خانه‌های کهن که ماهیت تاریخی دارند و سعی در حفظ آنهاست اما هنگامی که خانه‌های ثبتی تخریب شده‌اند چه تضمینی در نگهداری خانه‌های کهن وجود دارد و اصلا ملاک کهن‌بودن را چه کسی تعیین می‌کند. ‌سوم هم بافت فرسوده که باید بهسازی شود».

او درباره تقسیم‌بندی صورت‌گرفته از سوی سخنگوی دولت، عنوان کرد: «این دسته‌بندی، بنیانی متزلزل دارد زیرا ما با بافت تاریخی به معنای یک پدیده تاریخی منسجم که متشکل از اجزائی چون خانه، کوچه، میدان، بازارچه، ساباط، حسینیه و مسجد است مواجه هستیم و نه تک‌بنا. چیزی که در سخنان مسئولان مشهود است، برابر‌دانستن بافت تاریخی با تک‌بناهایی مانند خانه‌های میراثی و کهن است. در‌صورتی‌که تک‌بنا و بافت هیچ‌گاه با‌هم برابر نیستند. این تعریف باید از ذهن مسئولان پاک شود که تک‌بنا مساوی با بافت تاریخی است».

این استاد دانشگاه ادامه داد: «سخنگوی دولت، بافت تاریخی را به سه دسته تقسیم کرده‌اند؛ گروه اول و دوم خانه‌های تاریخی و کهن را دربر می‌گیرد. این دو در مقیاس بنا هستند. دسته سوم را بافت فرسوده نامیده‌اند که در مقیاس بافت است در‌صورتی‌که اگر این دسته‌بندی را درست بدانیم (که این‌گونه نیست) باید حداقل آن را بافت تاریخی فرسوده می‌نامیدند. تمامی مشکل از همین نگاه ناشی می‌شود که کلمه تاریخی از این عبارت حذف شده است. بافت تاریخی فرسوده مانند یک کتاب دست‌نویس تاریخی یا قدیمی منحصربه‌فرد است که فقط یک نسخه از آن وجود دارد و حاوی سرگذشت و نشان‌دهنده هویت یک شهر یا کشور است، این کتاب تاریخی که برخی صفحاتش فرسوده شده است، به دلیل ارزش تاریخی‌اش باید حفظ شود و به دست یک متخصص مرمت شود».

او افزود: «بافت جدید فرسوده موضوعی است که بخش‌های میانی و جدید را در بر می‌گیرد. شاخص‌هایی که برای فرسودگی در بافت میانی و جدید مطرح می‌شود با فرسودگی در بافت تاریخی یکسان نیست. بافت شهری همین که تحت نام تاریخی قرار می‌گیرد، مصونیت پیدا می‌کند و وظیفه مسئولان حفاظت از آن است؛ مانند یک محیط حفاظت‌شده طبیعی. در کشورهای پیشرفته با سابقه تاریخی و حتی با سابقه تاریخی کم، بافت‌های تاریخی‌شان را یک منطقه حفاظت‌‌شده قلمداد می‌کنند و هر‌گونه مداخله‌ای در آن با طرح و برنامه و طبق ضوابط مشخص انجام می‌شود. درحالی‌که بافت‌های جدید را به‌راحتی تخریب و بازسازی می‌کنند، زیرا واجد آن ارزش تاریخی نیستند».

معماریان ادامه داد: «باید در نظر داشت در کل ایران همه بافت‌های تاریخی گرفتار فرسودگی کالبدی هستند و باید درخصوص استحکام‌بخشی کل بافت تاریخی شیراز برنامه مدون داشت زیرا با یک زلزله نه‌چندان قدرتمند بخش بزرگی از بافت تاریخی دچار آسیب جدی خواهد شد».

او درباره اجزائی از بافت تاریخی که نیاز به مرمت، احیا یا بازسازی دارند نیز گفت: «بر این منظور ضوابطی مشخص وجود دارد و نمی‌توان با تخریب آنچه فرسوده شناخته می‌شود، هر چیزی را جایگزین کرد. برای حفظ مرزهای بافت باید در جا‌گذاری، استفاده از الگوهای معماری بومی در همان قطعه موجود صورت گیرد».

استاد دانشگاه علم و صنعت افزود: «سخنگوی دولت چیزی درباره طرح توسعه و اتصال دو حرم مطرح نکردند؛ در‌صورتی‌که معضل اصلی همین طرح ناپخته است. ایده‌ای در دهه 70 به‌ نام بین‌الحرمین برای اتصال دو حرم شاه‌چراغ و سیدعلاء‌الدین حسین شکل گرفت و در‌نهایت به ساخت پاساژ و پارکینگ و چند بنای دیگر منجر شد. در اواخر دهه 80 در زمان دولت وقت ایده توسعه و احیای 57‌هکتاری شاه‌چراغ مطرح شد که حدود چهار هکتار از بافت تاریخی شرق شاه‌چراغ نیز تخریب شد. این طرح که از بنیاد طرحی اشتباه بوده، در مهر 1400 دوباره مطرح شد و اکنون نیز به دنبال اجرای آن هستند و در این روند موضوع ناگوارتر عملکرد وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به‌عنوان مشاور این طرح است. وزارتی که باید از این فاجعه تاریخی جلوگیری کند به این بسنده می‌کند که قرار نیست 200 خانه تخریب شود و هیچ نظر مشخصی درباره ایده طرح توسعه 57‌هکتاری عرضه نداشته است».

او ادامه داد: «سخنگوی دولت، هم درباره اجرای این طرح اظهار‌نظر نکردند و هم طوری مطالب را بیان کردند که قرار است بخش‌هایی از بافت تاریخی برای خانه‌های موجود باارزش بهسازی شود و نه برای توسعه 57‌هکتاری شاه‌چراغ».

معماریان همچنین دو رویکرد درباره مداخله در بافت تاریخی ارائه داد تا تفاوت دو فرهنگ حفاظت از بافت تاریخی و تخریب بافت تاریخی مشخص شود: «رویکرد نخست در لهستان و ایتالیا مد نظر بوده است. در سال 1944 شهر ورشو پایتخت کشور لهستان تحت بمباران شدید نیروهای آلمان قرار گرفت و 90 تا 95 درصد آن از جمله بافت تاریخی آن کاملا ویران شد. بسیاری از شهرهای تاریخی دیگر اروپا نیز در جنگ جهانی دوم آسیب‌هایی جدی دیدند و بخش‌های بزرگی از آنها به‌صورت مخروبه‌ درآمد».

او عنوان کرد: «پس از جنگ جهانی، شهر ورشو مورد بازسازی قرار گرفت و بر اساس مستندات موجود بخش تاریخی آن به همان شکل اولیه ساخته شد. این شهر بازسازی‌شده هم‌اکنون یکی از آثار ثبت جهانی یونسکو است. شهرداری‌ها و ادارات مسئول وقت در سده 19 میلادی یعنی 150 سال پیش از برخی از شهرهای تاریخی نقشه‌های کامل تهیه کردند به‌نحوی‌که تک‌تک خانه‌های آن دارای نقشه بود. چیزی که ما در سال 1400 برای هیچ‌کدام از شهرهای تاریخی در اختیار نداریم. بخش‌های بزرگی از شهر کهن فلورانس ایتالیا نیز در طی جنگ بمباران شد و پل‌ها و ساختمان‌های قدیمی آن ویران شدند و پس از جنگ همان‌گونه که بودند، بازسازی شدند».

این استاد دانشگاه ادامه داد: «رویکرد دوم مربوط به ایران است؛ به نقل از فارسنامه ناصری در اواخر قاجار شهر شیراز شش‌هزارو 300 خانه داشته است. تخریب‌های شهرهای تاریخی ایران 15 سال قبل از جنگ جهانی دوم در زمان رضا‌شاه آغاز شد و خیابان‌کشی‌های گسترده شهرها را پاره‌پاره کرد. این تخریب‌ها تا دوره ما ادامه داشته و بسیاری از این خانه‌ها از بین رفتند و با خانه‌های فاقد ارزش معماری جایگزین شدند. به‌تدریج جای این تخریب‌ها را خیابان‌ها، پاساژها و... گرفتند».

معماریان گفت: «در سه دهه گذشته بیش از 15 هکتار از بافت تاریخی شیراز یعنی 150 هزار متر مربع در سه نقطه بافت تاریخی تخریب شدند و هنوز نیز در 1400 به دنبال اجرای طرح توسعه شاه‌چراغ و اتصال آن به سید‌علاء‌الدین حسین هستیم. رویکرد اروپایی‌های بعد از جنگ، بازسازی هویت تاریخی شهرها به همان شکل نخستین بود و رویکرد ما ایرانی‌ها جایگزینی آنها با بناهای تجاری و پارکینگ و... است. چیزی که در مجتمع نیکان یا پاساژ طلافروشی کنار مدرسه خان دوره صفوی و در حریم تاریخی آن رخ داد و با حفظ دو خانه تاریخی بقیه بافت تاریخی صفوی پیرامون آن به نام‌های مختلف تخریب شد و پاساژ طلافروشی ساخته شد و این دقیقا چیزی است که سخنگوی دولت گفته است».

در‌هر‌حال شرایط خانه‌های تاریخی در شیراز در موقعیتی است که علاوه بر نخبگان و استادن معماری، مردم این شهر و دیگر دلسوزان معماری ایران را نگران کرده است، به همین دلیل نیز کارزاری با بیش از 21 هزار امضا ایجاد شد تا مردم از عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بخواهند تا درباره این خانه‌های قدیمی فکری اساسی کند. حال باید دید در‌نهایت ضرغامی چگونه به این موضوع ورود می‌کند و برای شیراز چه چیزی به یادگار خواهد گذاشت.

او پیش‌تر در این خصوص گفته بود: «ما مسائل مختلفی داریم که باید دور هم بنشینیم با کارشناسی آنها را حل کنیم. یکی می‌گوید این می‌خواهد فلان‌جا را خراب کند، از آن طرف، یک نفر دیگر می‌گوید اینجا تاریخی نیست و خانه معمولی است. ما حرف‌های مختلفی داریم و باید بنشینیم در خانواده گردشگری با هم بحث کنیم و مسائل‌مان را حل کنیم. درباره بافت تاریخی شیراز هم فعلا بحث‌های کارشناسی مطرح است».