تهران- باکو؛ ترمیم دیپلماسی

شرق: از هفتم بهمن سال گذشته و با حمله یک فرد به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، روابط این کشور با جمهوری اسلامی ایران دستخوش برخی مناقشات دیپلماتیک شد. روزها و هفته‌های ابتدایی سال جاری هم شاهد سیاست تنش‌زایی باکو در قبال تهران بودیم؛ تا جایی که طیفی از تحلیلگران از احتمال وقوع درگیری نظامی بین دو کشور سخن به میان آورده بودند. با‌این‌حال، این روزها اخبار حکایت از آن دارد که همسایه شمالی فعلا سر عناد با تهران را کنار گذاشته است و از در دیپلماسی و دوستی با ایران سخن می‌گوید. در همین راستا، حسین امیرعبداللهیان و جیحون بایرامف، وزرای امور خارجه ایران و جمهوری آذربایجان، جمعه‌شب سومین دور مذاکرات تلفنی خود را درباره آخرین تحولات مناسبات دوجانبه انجام‌ دادند. در این دور از گفت‌وگوها، طرفین بر پیگیری توافق‌های میان دو کشور تأکید کردند. استمرار دیدار وزرای خارجه جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان در پایتخت‌های دو کشور از‌جمله موضوعات در دستور کار مشترک است. در این گفت‌وگو، طرفین بر تداوم رایزنی‌های مقامات دو کشور تأکید کردند.

پیش از این سکانداران سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ‌و جمهوری آذربایجان، 18 و 19 فروردین نیز دو دور گفت‌وگوی تلفنی مبسوط درباره تحولات موجود در مناسبات دو‌جانبه باکو و تهران و برخی موضوعات منطقه‌ای داشتند. در این گفت‌وگوهای صریح و شفاف، مشکل‌ها و سوءتفاهم‌های موجود و راه‌حل‌های برون‌رفت از وضعیت جاری محل بحث و تبادل نظر قرار گرفت و در آن طرفین بر احترام متقابل به حسن هم‌جواری و حاکمیت و تمامیت ارضی یکدیگر تأکید کردند. امیرعبداللهیان با اشاره به توطئه رژیم صهیونیستی علیه انسجام، امنیت و پیشرفت کشورهای منطقه، گفت: از وجود اختلاف میان کشورهای منطقه صرفا دشمنان سود می‌برند. در این تماس ضرورت مدیریت بیشتر فضای رسانه‌ای در راستای منافع دو ملت و دو کشور مرکز توجه قرار گرفت. علی زارع در گفت‌وگو با «شرق»، دیپلماسی را تنها راه کم‌هزینه برای دو کشور می‌داند که می‌تواند بیشترین سود و فایده را به دنبال داشته باشد. این کارشناس اعتقاد دارد اقتضائات ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک منطقه قفقاز و نیز الزامات و جبر همسایگی، تهران و باکو را به این نتیجه نهایی می‌رساند که تنش‌ها دیپلماتیک و مناقشات مرزی در کنار شیطنت‌های برخی کشورها و بازیگران، به‌خصوص اسرائیل، می‌تواند سناریوهایی را به دنبال داشته باشد که کنترل آن از دست دو طرف خارج شود و هزینه‌های گزافی را در حوزه سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی و حتی انسانی به دنبال داشته باشد. به همین دلیل از منظر این کارشناس، پس از ماه‌ها و هفته‌ها تنش، اکنون دوباره مناسبات ایران و جمهوری آذربایجان به سمت دیپلماسی، مذاکره و گفت‌وگو رفته است؛ چرا‌که به زعم زارع راهی غیر از این وجود ندارد. او به مناسبات ایران و عربستان بعد از هفت سال جنگ نیابتی، تنش سیاسی و دیپلماتیک و درگیری‌ها در منطقه خاورمیانه اشاره می‌کند که دو طرف در نهایت پس از صرف هزینه‌های هنگفت دوباره به سمت احیای روابط پیش رفتند. بنابراین تهران و باکو نیز باید قبل از آنکه وارد چنین تنش فرسایشی شوند، از تمام ابزارهای لازم در جهت بهبود روابط استفاده کنند؛ چون این یک ضرورت برای جلوگیری از وقوع بحران است. در راستای ضرورتی که علی زارع به آن اشاره کرد، چهارشنبه هفته گذشته نیز سفیر جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان با دستیار رئیس‌جمهور این کشور دیدار و گفت‌وگو کرد. سیدعباس موسوی، سفیر کشورمان در باکو، در توییتی نوشت: «در پی مذاکرات سازنده وزیران امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان، من نیز گفت‌وگویی صریح و سازنده با آقای حکمت حاجی‌اف، دستیار رئیس‌جمهور آذربایجان داشتم. امیدوارم نتیجه نهایی روندی که آغاز شده به نفع منافع هر دو کشور و منطقه باشد». اینها علاوه بر آن است که مشاور معاون رئیس‌جمهور آذربایجان نیز در گفت‌وگویی بر لزوم حفظ روابط همسایگی با ایران تأکید کرد. الچین امیربایف روز سه‌شنبه گذشته در گفت‌وگویی با رسانه اسرائیلی 

I24 News درباره روابط با ایران عنوان کرد: «برای ‌ما مهم است ایران -‌که همسایه‌ای مهم از لحاظ قدمت و اندازه محسوب می‌شود‌- همسایه‌ای خوب باقی بماند». وی در ادامه با کمی شیطنت و با اشاره به اینکه ۲۰ تا ۳۰ میلیون ایرانی اصالتا آذری هستند، عنوان کرد که با وجود تفاوت در رویکردها،‌ حفظ روابط شایسته میان تهران و باکو به‌شدت حائز اهمیت است. این مقام جمهوری آذربایجان در انتها گفت: «مهم است تا برای حفظ ثبات در منطقه آرام بمانیم». ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان نیز روز دوشنبه در کنفرانسی خبری درباره روابط ایران و جمهوری آذربایجان و تحولات اخیر با بیان اینکه روابط با جمهوری آذربایجان به‌عنوان کشور همسایه حائز اهمیت است و ما تأکید داریم که باید بر منافع و مصالح مشترک تمرکز کنیم و اجازه سوءاستفاده به طرف‌هایی که مایل هستند با ایجاد اختلاف و تنش با کشورهای منطقه و همسایه، منافع نامشروع خود را محقق کنند داده نشود، افزود: «در ارتباط با آذربایجان تأکید کردیم بر ضرورت توسل به چارچوب‌های سیاسی و پرهیز از مسائل اختلافی در رسانه‌ها و تریبون‌ها و تأکید کردیم روابط ما دشمنانی دارد که مایل نیستند این روابط مبتنی بر احترام متقابل پیش رود». کنعانی ادامه داد: «با وجود تنش‌هایی که ایجاد شد، تلاش کردیم با روش‌های دیپلماتیک به ایجاد آرامش کمک کرده و زمینه رفع سوءتفاهم‌ها را فراهم کنیم. متناسب با اتفاقاتی که در سمت آذربایجان شاهد بودیم که اقدامات شتاب‌زده و احساسی بود، با ابتکار عمل دیپلماتیک، گفت‌وگوی تلفنی بین وزیران خارجه انجام شد و این تحولات مثبت و سازنده و توأم با بیان اراده سیاسی برای ادامه گفت‌وگو به منظور ایجاد آرامش بود. ارزیابی ما از این گفت‌وگوها مثبت است و تلاش داریم با هماهنگی گام‌های بعدی را انجام دهیم تا فضای موجود بین دو کشور را مدیریت کنیم و مانع از ایجاد فرصت برای بدخواهان شویم و امیدواریم با کمک دولت آذربایجان در این رابطه پیش رویم». آیهان حاجی‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان نیز در واکنش به صحبت‌های ناصر کنعانی عنوان کرده بود که در تماس وزرای خارجه دو کشور، تبادل نظرهایی درباره وضعیت دو کشور انجام گرفته است. حاجی‌زاده عنوان کرد جمهوری آذربایجان این مذاکرات را مثبت ارزیابی می‌کند و باور دارد تداوم رایزنی‌ها حائز اهمیت است. او در ادامه یادآور شد جمهوری آذربایجان همیشه به توسعه روابط همسایگی خوب با تمامی کشورهای همسایه از‌جمله ایران مشتاق بوده است. احترام دوجانبه به تمامیت ارضی و استقلال کشورها اولویت تغییرناپذیر سیاست خارجی آذربایجان بوده است. جمهوری آذربایجان به تلاش‌ها برای تضمین منافع و امنیت ملی کشور ادامه می‌دهد. 

در کنار این پالس‌های مثبت روزهای اخیر از سوی باکو، برخی مقامات داخلی از سناریوهای ضدایرانی در خاک قفقاز پرده برداشتند. پیرو این موضوع، محسن رضایی، معاون اقتصادی رئیس‌جمهور، در جمع هم‌رزمان و ایثارگران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی استان لرستان تصریح کرد: «تحریک جمهوری آذربایجان و بستن قرارداد‌های تسلیحاتی اسرائیل با جمهوری آذربایجان، با این هدف بود تا در شمال ایران غائله‌هایی به وجود بیاید و فکر و تمرکز ارتش و سپاه و دولت ایران را به‌ سمت شمال ببرد تا اسرائیل بتواند مراکز هسته‌ای ایران را بمباران کند». فارغ از اینکه چه هدف یا اهدافی و چه بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در پشت پرده تحریک جمهوری آذربایجان علیه جمهوری اسلامی ایران قرار داشتند، این روزها باکو دیپلماسی را در دستور کار خود قرار داده است و مانند گذشته از در دشمنی با ایران وارد نمی‌شود. با این وجود، برخی تحلیلگران اعتقاد دارند هنوز تا رسیدن به فضایی مثبت و شکل‌گیری مناسبات حسنه در روابط دو همسایه شمالی فاصله وجود دارد. در همین زمینه علی زارع در ادامه گفت‌وگوی خود با «شرق» از شکننده‌بودن فضا و تداوم حضور مخرب برخی بازیگران و پارامترهای منفی و تنش‌زا در روابط تهران - باکو می‌گوید. به باور این تحلیلگر، اگرچه فعلا جمهوری آذربایجان بنا بر ملاحظات همسایگی خود با ایران در مسیر مد‌نظر اسرائیل گام برنمی‌دارد، اما او این هشدار را هم می‌دهد که هر لحظه این امکان وجود دارد که تل‌آویو بخواهد جمهوری آذربایجان را در دام تنش ناخواسته با جمهوری اسلامی ایران قرار دهد. از سوی دیگر، تحلیلگر مسائل بین‌الملل برخی مناقشات مرزی، به‌ویژه تحولات مربوط به قره‌باغ و موضوع دالان زنگه‌زور را نیز از عوامل مؤثر در بازگشت تنش به روابط تهران و باکو می‌داند. از این‌رو، زارع اذعان دارد تا زمانی که این موضوعات حل نشوند، ما شاهد یک موج سینوسی در روابط ایران و آذربایجان خواهیم بود که در مقاطعی به کاهش تنش‌ها و در مواقعی به افزایش درگیری‌های لفظی و دیپلماتیک منجر خواهد شد. با چنین خوانشی، این کارشناس دوباره به گفته‌های پیشین خود باز‌می‌گردد و مجددا بر این نکته تأکید دارد که بنا بر ضرورت‌ها و جبر همسایگی، جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران باید از هر ابزاری برای تقویت مناسبات سیاسی و دیپلماتیک استفاده کنند تا مانع از وقوع تنش در روابط دو کشور شوند.