دایرة‌المعارف متحرک

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شرق: در کارنامه پربار کامران فانی بیش از هر چیز فعالیت‌های او در زمینه کتابداری برجسته است، با این حال او چهره‌ای چندوجهی داشت و بنا بر علایق و دغدغه‌های متنوعش در زمینه‌های متنوعی فعالیت کرده بود. فانی پژوهشگر، مترجم، نسخه‌پژوه، کتابدار و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی و همچنین عضو هیئت علمی دانش‌نامه تشیع بود. فانی در ایام پایانی عمر پربارش روزهای دشواری را سپری کرد و سرانجام در 22 آذر درگذشت.

کامران فانی در 25 فروردین 1323 در شهر قزوین و در خانواده‌ای تاجر متولد شده بود. پدربزرگش روحانی و واعظ بود اما شغل پدرش عطاری بود. او در گفت‌وگویی مفصل در کتاب «آقای کتابدار» گفته بود: «وقتی من متولد شدم، پدرم خیلی پیر بود. من آخرین بچه از همسر دوم پدرم بودم، بنابراین فاصله سنی‌ام با پدرم که در کودکی من نیز فوت کرد، خیلی زیاد است. این امر درمورد پدربزرگم هم صادق است، یعنی فاصله سنی پدرم با پدربزرگم حدود 65 تا 70 سال بود. یک بار حساب کردم و دیدم که فاصله سنی من با پدربزرگم چیزی حدود 150 سال است و با حساب دیگری پیدا کردم که پدربزرگم در اواخر دوره ناپلئون متولد شده است و از این نظر برایم جالب بود که با یک نسل به قرن نوزدهم میلادی می‌رسم!».

فانی در سال 1341 در رشته طبیعی دیپلم گرفت و سپس دانشجوی پزشکی دانشگاه تهران شد اما در سال 1343 دانشکده پزشکی را رها کرد و به سراغ علاقه و دغدغه اصلی‌اش رفت. او گفته بود: «وقتی برای اسم‌نویسی به دانشکده ادبیات رفتم، مأمور ثبت‌نام گفت: شما در کنکور نفر هفتم شده‌اید و می‌توانید به دانشکده پزشکی بروید، چرا اینجا آمده‌اید؟ گفتم این رشته را دوست دارم». به‌این‌ترتیب فانی وارد دانشکده ادبیات فارسی دانشگاه تهران شد و در سال 1347 لیسانس گرفت. او در همان سال‌های دانشجویی به‌خوبی با زبان انگلیسی آشنا بود و در دوره‌ای که هنوز دانشجوی لیسانس بود، به‌عنوان مسئول ترجمه مکاتبات خارجی در شرکت سهامی افشان مشغول به کار بود.

فانی پس از فارغ‌التحصیلی از رشته ادبیات، در رشته کتابداری ادامه تحصیل داد و در سال 1353 مدرک فوق لیسانسش را گرفت و به‌عنوان عضو هیئت علمی (پژوهشیار) در مرکز خدمات کتابداری مشغول به کار شد. فانی در سال‌های حیاتش در مراکز فرهنگی مختلفی مشغول به کار بود، ازجمله: عضو سرپرستی دایره‌المعارف تشیع، عضو هیئت علمی در کتابخانه ملی ایران به‌عنوان پژوهشگر، مشاور و ویراستار مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، سرپرست بخش ایران‌شناسی کتابخانه ملی، عضو شورای علمی کتابخانه مجلس، عضو هیئت امنای کتابخانه استاد مینوی، عضو هسته تخصصی میراث مکتوب، عضو شورای واژه‌گزینی فرهنگستان علوم شاخه کتابداری، عضویت در هیئت علمی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و عضو هیئت ممیزه کتابخانه ملی ایران.

فانی بسیار پرمطالعه بود و اطرافیانش نقل کرده‌اند که کتاب‌هایی با موضوعات بسیار متنوع می‌خواند و در موضوعات مختلف دانش زیادی داشت. خودش در جایی گفته بود من به تمام مسائل زمینی و آسمانی، ارضی یا سماوی علاقه‌مند بودم. کمتر موضوعی بود که توجه من را جلب نکند. پوری سلطانی، با اشاره به این جمله فانی گفته بود: «واقعا چنین است، در فیزیک و ریاضی، در فلسفه، در تاریخ، در علوم خالص و علوم طبیعی، در علوم انسانی، ‌در موسیقی به‌ طور کل و موسیقی کلاسیک به‌ طور ویژه، در ادب، در زبان‌شناسی، در علوم فضایی، در همه و همه صاحب‌نظر است و جامع‌الاطراف. تند می‌خواند، انگار که صفحات کتاب را با چشم عکس‌برداری می‌کند و به حافظه می‌سپارد. خودش می‌گوید در نوجوانی پول روزانه را می‌دادم و کتاب کرایه می‌کردم. ناچار بودم کتاب‌ها را تند و سریع بخوانم و همین تمرینی شد برای تندخوانی. حافظه‌ای قوی دارد و آنچه را خوانده، از یاد نمی‌برد و به‌راستی مانند یک دایره‌المعارف آنها را ثبت و ضبط می‌کند. من که سال‌ها افتخار هم‌اتاقی بودن با ایشان را داشته‌ام،‌ شاهد بوده‌ام که چگونه به جوانانی که همواره به حضور می‌رسند و سؤال دارند، بدون اینکه کوچک‌ترین تظاهری از رفتار استاد به شاگرد در میان باشد، ساعت‌ها گفت‌وگو می‌کنند که در هر جمله‌اش مطلبی آموزنده است. آثار و نوشته‌های افراد بسیاری را از پیر و جوان می‌خوانند و اظهارنظر می‌کنند. بارها خود من به ایشان گفته بودم که اگر شما نصف این اوقاتی را که صرف اصلاح کارهای دیگران می‌کنید، به کار خودتان می‌پرداختید، تا به حال ده‌ها کتاب و مقاله به جامعه هدیه شده بود».

داریوش شایگان نیز درباره علاقه فانی به علوم انسانی و طبیعی گفته بود: «مهم‌ترین ویژگی فانی که او را استثنائی می‌کند، احاطه شگفت‌انگیز اوست به علوم انسانی و طبیعی، چنان‌که صفت دایره‌المعارف متحرک که به او داده‌اند، به‌راستی برازنده اوست. اما نکته آن است که دانش فانی دایره‌المعارفی نیست، اطلاعات در ذهن او به صورت دایره‌المعارفی و خشک و کلیشه‌ای ضبط نشده است، بلکه در وجود او عجین شده و به هم ربط و پیوند یافته است، یا به گفته امروزی‌ها با یکدیگر در تعامل و تبادل است و حاصل آن دانشی است فعال و پویا. با کامران فانی می‌توان از تئوری بیگ‌بنگ تا فلسفه در فیزیک جدید، از فیزیک کوانتوم تا موسیقی قرون وسطای فرانسه و باروک ایتالیا، از نقاشی مکتب ونیز و مکتب هلندی‌های قرن هفدهم، از ورمیر و ولاسکز، سخن گفت. با او می‌توان از قرآن، از عصر حجر، از نوسنگی، از ایتالیای‌ قرن پانزدهم، از روسیه قرن نوزدهم، و از آمریکا، سخن گفت و سخنان سنجیده و منسجم او را شنید».

تأثیر فانی در وجوه مختلف فرهنگی ما دیده می‌شود، ازجمله در ویراستاری. او بخشی از عمرش را صرف ویراستاری آثار کرد و تأثیر مهمی در این زمینه باقی گذاشت. با این حال همان‌طور که اشاره شد، مهم‌ترین تأثیرگذاری او را باید در کتابداری دید. سید‌عبدالله انوار درباره این ویژگی کار فانی گفته بود: «جناب فانی کارهای بسیار بزرگی در کار کتابداری کرد. کافی است به نشریات کتابخانه ملی درباره علوم کتابداری و ویژگی‌های عناصر مندرج در کاربرگه‌ها رجوع کنیم تا ببینیم ایشان و زنده‌یاد پوری سلطانی در کارهای کتابخانه ملی ایران چه‌ها کرده‌اند و آن وقت عرایض بنده را تصدیق می‌کنید. کار عظیم دیگر و کارستانی که جناب فانی در جنب کارهای کتابداری خود در چند سال اخیر کرده‌اند، سرپرستی دقیق در تهیه و تدوین مجلدات دایره‌المعارف دانش‌گستر است که بی‌شک یکی از کارهای بسیار ارزشمند جناب فانی است. چه کوشش در فراهم‌آوردن عصاره علوم بشری و چه آن را در مجلدات فرهنگ کوچک در دسترس عموم گذاشتن، کار هر قلم به دست نیست. باید نظر بر این دایره‌المعارف کرد و نقش فانی را در تدوین این دایره‌المعارف دید و آن‌گاه مانند هندسه‌دان‌های کنونی قائل شد که ترسیم زندگی و کار این مهندس دایره‌المعارف دیگر از معادلات درجه دوم گذشته و پرگار و خط‌کش جواب نمی‌گوید و زمانی که ما هم بخواهیم درباره او صحبت کنیم، به سکوت می‌افتیم».

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.