وقتی «اینترنت» حیاتی می‌شود

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

بسیاری از کشورهای درگیر جنگ در یک دهه اخیر با تکیه بر فناوری‌های هشدار سریع، اپلیکیشن‌های ارتباطی، داده‌های ماهواره‌ای و پلتفرم‌های اجتماعی توانسته‌اند جان هزاران شهروند خود را نجات دهند یا خسارت‌ها را به حداقل برسانند. اما در ایران در حالی که به دنبال حمله اسرائیل‌ نه خبری از آژیر خطر است و نه مشخص است مردم باید به کجا پناه ببرند، اینترنت به عنوان تنها راه ارتباطی آنها برای در جریان قرارگرفتن از جان عزیزانشان و دسترسی به اطلاعات شفاف محدود شده است. در بسیاری از کشورهای درگیر جنگ از جمله اوکراین با روسیه تا غزه با اسرائیل، ابزارهای دیجیتال در لحظه به شهروندان هشدار می‌دهند، مسیر امن را نشان‌شان می‌دهند و دسترسی به اخبار دقیق و منابع نجات را ممکن می‌کنند. در گزارش پیش‌رو این موضوع را بررسی می‌کنیم که فناوری در جنگ‌های اخیر چه نقشی ایفا کرده‌ است و چطور ایران می‌تواند همین حالا، حداقل با ایجاد دسترسی آزاد شهروندانش به اینترنت، خسارت‌ها را به حداقل برساند.

تجربه اوکراین در جنگ: وقتی دیجیتال‌بودن برابر با زنده‌ماندن است

جنگ روسیه و اوکراین را می‌توان اولین جنگ تمام‌عیار دیجیتال در جهان دانست؛ جایی که فناوری نه صرفا ابزار، بلکه تاکتیک جنگی و سپر دفاعی بود. دولت اوکراین از نخستین روزهای جنگ، یک استراتژی فناورانه تهاجمی و دفاعی را هم‌زمان پیاده کرد. هشدارهای لحظه‌ای با اپلیکیشن Air Alert: اپلیکیشن کاربردی در اوکراین است که هشدارهای مربوط به حملات هوایی، موشکی و گلوله‌باران را برای مناطق مختلف این کشور ارسال می‌کند. این اپ با سیستم دفاع غیرنظامی و نظامی هماهنگ است و به‌ شکل منطقه‌ای اطلاع‌رسانی می‌کند. به گزارش BBC، این ابزار بیش از ۴۰ هزار هشدار منطقه‌ای را پوشش داده و باعث کاهش ۳۰ تا ۴۰درصدی تلفات غیرنظامی شده است. از دیگر اپلیکیشن‌های کاربردی که در اوکراین درگیر در جنگ با روسیه به مردم کمک کرده، Diia است. این برنامه که رسما در سال 2020 کارش را شروع کرد از طریق اپ موبایل و پرتال وب در دسترس است و کار اصلی آن ارائه خدمات دولتی به شهروندان به صورت دیجیتال است. در جریان جنگ این کشور با روسیه، دولت اوکراین از زیرساخت‌های این سرویس استفاده کرده تا به مردم هشدار حملات بدهد، مردم امکان ارسال گزارش داشته باشند و حتی مدارک هویتی دیجیتال را به‌ صورت اضطراری در اختیار شهروندان می‌گذارد. استفاده گسترده از پهپادهای ارزان‌قیمت و هوشمند: دولت اوکراین با کمک شرکت‌های داخلی و کمک‌های خارجی، ناوگانی از پهپادهای شناسایی، حمله‌ای و لجستیکی ایجاد کرده که بدون حضور فیزیکی نیروها، موقعیت دشمن را شناسایی و نابود می‌کنند. گزارش‌ها نشان می‌دهد در جنگ روسیه و اوکراین پهپادها نقش حیاتی در تغییر توازن قدرت در میدان جنگ داشته‌اند. شبکه اینترنت ماهواره‌ای استارلینک: با تخریب زیرساخت‌های مخابراتی، ایلان ماسک به درخواست دولت اوکراین، سرویس Starlink را فعال کرد. این شبکه امکان ارتباط پایدار حتی در مناطق جنگ‌زده را فراهم کرد. وزیر دیجیتال اوکراین در مصاحبه‌ای گفته بود: «اگر استارلینک نبود، ما جنگ رسانه‌ای را باخته بودیم». سامانه Delta‌: نقشه‌برداری زنده میدان نبرد که ترکیب داده‌های پهپاد، موقعیت نیروها‌ و ماهواره‌هاست. این ابزار توسط وزارت دفاع اوکراین توسعه داده شد و اطلاعات را در لحظه بین نیروهای حاضر در میدان و فرماندهی مرکزی به اشتراک می‌گذارد. اینها تنها بخشی از استفاده‌های اوکراین از فناوری است. در کنار آن، دولت، ارتش و مردم در یک ساختار ارتباطی مدرن قرار دارند که بقای آنها را تضمین می‌کند. در جنگ اوکراین و روسیه که از سال 2022 شروع شده و تاکنون هم ادامه دارد، تحلیل تصاویر ماهواره‌ای، داده‌های شبکه‌های اجتماعی و سامانه‌های هشدار فوری مبتنی بر مکان (Cell Broadcast) باعث شد هزاران نفر جان خود را نجات دهند.

تجربه لبنان و غزه در جنگ: استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای حفظ جان شهروندان

از دیگر جنگ‌هایی که در سال‌های اخیر توجه جهانی را به خود جلب کرده، جنگ بین غزه با اسرائیل و لبنان با اسرائیل بوده است. در لبنان و غزه، هرچند سطح استفاده از تکنولوژی برای کنترل جنگ و کاهش خسارت‌ها چندان چشمگیر نبوده، ولی‌ دسترسی به شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های پیام‌رسان مانند سیگنال، واتس‌اپ و تلگرام در حکم خطوط اضطراری هشدار عمل کرده‌اند. ساکنان محلی از صدای هواپیماها یا قطع ناگهانی برق و اینترنت متوجه حملات قریب‌الوقوع می‌شدند و این اطلاعات را در لحظه منتشر می‌کردند. در هر دو مورد، دولت‌ها یا مردم راه‌هایی پیدا کردند تا در نبرد نابرابر، حداقل جان خود را حفظ کنند. همچنین برخی گروه‌های مردمی از سیستم‌های پیامک گروهی یا بلندگوهای متصل به اینترنت برای پخش هشدارها در مناطق روستایی استفاده کرده‌اند. ایجاد شبکه‌های هماهنگی بین پزشکان، داوطلبان و توزیع‌کنندگان کمک با استفاده از ابزارهای آنلاین مانند فرم‌های گوگل یا بات‌های تلگرامی از دیگر ابزارهای دیجیتالی بوده که در این دو منطقه به کمک دولت و مردم آمده است.

ایران کجای این نقشه است؟ فناوری‌ای که محدود شده

ایران نه فاقد زیرساخت است و نه خالی از نیروی انسانی متخصص. با پوشش بالای تلفن همراه، زیرساخت 4G در اغلب نقاط کشور و مراکز داده پیشرفته، امکان ایجاد سامانه‌های هشدار و مدیریت بحران وجود داشته است. اما واقعیت آن است که تاکنون این زیرساخت‌ها در شرایط بحران از جمله جنگ چند روز گذشته بین ایران و اسرائیل مورد استفاده قرار نگرفته است. هشدار اضطراری سلولی (Cell Broadcast) که از سال‌ها پیش در شبکه اپراتورها فعال است، هرگز به‌ صورت عملیاتی و عمومی در سطح هشدار حمله به کار نرفته، حتی در هنگام حملات اخیر اسرائیل به کشور، هیچ پیام یا نوتیف رسمی‌ای از دولت یا اپراتورها برای شهروندان صادر نشد. در واقع در ایران، زیرساختی رسمی و کارآمد برای هشدار عمومی به مردم در زمان حمله وجود ندارد. هیچ نشانی از سامانه‌هایی مانند WEA) Wireless Emergency Alerts) یا Broadcast Cell در دست نیست و اگر هم وجود دارد، به‌طور فعال و شفاف به کار گرفته نمی‌شود. بخش خصوصی هم تا امروز وارد این حوزه نشده یا با موانع امنیتی و قانونی روبه‌رو بوده است. در ایران، برخی شرکت‌ها توان فنی برای توسعه سامانه‌های هشدار سریع یا تحلیل داده‌های مکانی را دارند، مانند شرکت‌های نقشه، داده‌کاوی، موقعیت‌یابی یا پیام‌رسانی. اما بسیاری از آنها یا نگران برخوردهای امنیتی هستند یا دسترسی به APIها و تجهیزات موردنیاز ندارند. حتی تجربه‌های بومی‌سازی مانند توسعه نسخه داخلی WEA یا اپلیکیشن هشدار زلزله، به‌ دلیل نبود سیاست شفاف و ثبات مدیریتی، نیمه‌کاره رها شده‌اند. هیچ حمایت رسمی از استارتاپ‌هایی که در حوزه مدیریت بحران فعالیت کنند وجود ندارد. در شرایط جنگی، جایی برای شرکت‌های نوآور و توانمند در مدیریت داده و توسعه سیستم‌های هشدار تعریف نشده، در حالی که همین شرکت‌ها در بسیاری از کشورهای دیگر به بازوی حیاتی دولت بدل شده‌اند. همین شرایط باعث شده که اپلیکیشن‌های مدیریت بحران در ایران هنوز به شکل محدود حول محور زلزله، امداد یا گزارش مردمی کار می‌کنند و نه تهدیدات هوایی یا جنگی. هیچ اپ رسمی برای هشدار حمله یا نمایش مسیر پناهگاه طراحی یا اعلام نشده است. نقشه پناهگاه‌ها در هیچ پلتفرم رسمی وجود ندارد و مردم در شرایط بحران، مجبورند به «حدس» و «تجربه محلی» تکیه کنند. سؤال جدی‌تر این است: چرا این ابزارها توسعه نیافته‌اند؟ آیا تحریم‌ها مانع بودند یا دولت اراده‌ای برای این موضوع نداشته است؟ واقعیت آن است که تحریم‌ها در حوزه‌هایی مانند ماهواره و سخت‌افزارهای خاص اثرگذار بوده‌اند، اما طراحی و اجرای اپلیکیشن هشدار، استفاده از زیرساخت موجود تلفن همراه، یا تهیه نقشه پناهگاه‌ها، نیازی به فناوری خاص خارجی ندارد. در اینجا آنچه کم‌رنگ است، «اولویت‌دادن به جان مردم» و نگاه امنیتی‌زدایی‌شده به فناوری است. در جنگ تازه‌شروع‌شده بین ایران و اسرائیل حتی کمک‌گرفتن از اینترنت برای برقراری یک ارتباط ساده نیز از مردم گرفته شده است.

در دل جنگ، تنها ابزار ارتباطی مردم هم خاموش شد

در روزهای اخیر، پس از حملات اسرائیل به برخی زیرساخت‌های کشور، اینترنت ایران دچار اختلال و محدودیت شد. داده‌های جهانی نشان می‌دهند دسترسی کاربران ایرانی به اینترنت بین‌الملل تا 50 درصد کاهش داشته. حتی تنها پلتفرم خارجی باقی‌مانده برای کاربران که به‌تازگی از تیغ فیلترینگ خارج شده بود، یعنی واتس‌اپ، هم‌زمان با حمله اسرائیل به ایران دوباره فیلتر شد و در صف دیگر سرویس‌های فیلتر‌شده مانند تلگرام، اینستاگرام، ایکس و‌... قرار گرفت. این اقدام در حالی صورت گرفت که تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد حفظ ارتباطات عمومی و اطلاع‌رسانی شفاف در زمان جنگ حیاتی‌ترین اقدام دولت‌هاست و می‌تواند به کاهش استرس آنها در این فضا کمک کند. وزارت ارتباطات هم‌زمان با اختلال و ایجاد محدودیت در اینترنت در اطلاعیه‌ای کوتاه اعلام کرد: «‌بنا بر شرایط ویژه کشور و با تدابیر مراجع‌ ذی‌صلاح، موقتا محدودیت‌هایی بر اینترنت کشور اعمال شده است. بدیهی است با بازگشت وضعیت به حالت عادی، محدودیت‌های مذکور مرتفع خواهد شد‌». ایجاد محدودیت در دسترسی کاربران به اینترنت از سوی دولت مسعود پزشکیان در حالی صورت می‌گیرد که پزشکیان در کارزارهای انتخاباتی خود بارها محدود‌کردن اینترنت کاربران ایرانی به بهانه‌های مختلف را قابل قبول ندانسته بود. مشخص نیست درحالی که دسترسی به جریان آزاد اطلاعات و استفاده از پلتفرم‌های مختلف برای اطلاع‌رسانی می‌تواند فشار روانی در جنگ را کاهش دهد، چرا دولت تصمیم به این محدودیت بزرگ بعد از تجربه قطع دسترسی کاربران در پاییز سال 1401 گرفته است. با این حال برخی شنیده‌ها حاکی از ا‌ین است که نگرانی در این زمینه به استفاده دشمن از پلتفرم‌ها برای شناسایی موقعیت‌ها، تحلیل عکس‌ها، یا بهره‌برداری از تصاویر منتشرشده باز‌می‌گردد. گرچه ممکن است تئوری «اطلاعات منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی ممکن است به دشمن کمک کند» درست باشد، اما تجربه جهانی نشان داده که با آموزش عمومی و مدیریت هوشمند محتوا، می‌توان این خطر را کنترل کرد. دولت اوکراین دقیقا چنین کاری کرد؛ از مردم خواست تصاویر خاصی را منتشر نکنند، اما اینترنت را قطع نکرد. تجربه ایران در اعتراضات ۱۴۰۱ نیز نشان داد که قطع اینترنت بیشتر به بی‌اعتمادی و گسترش شایعه منجر می‌شود تا امنیت واقعی.

آیا این اقدام قانونی است؟

از منظر حقوقی، قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات (مصوب ۱۳۸۷) تصریح می‌کند که مردم در هر شرایطی، از جمله بحران، حق دسترسی به اطلاعات عمومی را دارند. ماده ۲ این قانون، دولت را موظف به تأمین این حق می‌داند و هیچ بندی مجوز قطع اینترنت به‌ صورت عمومی و نامحدود را در زمان بحران صادر نمی‌کند. در حال حاضر، هیچ قانون مشخصی درباره قطع سراسری اینترنت در زمان بحران تصویب نشده و بنابراین، اقداماتی از این دست، بدون مبنای قانونی مشخص و بدون اطلاع‌رسانی رسمی، می‌تواند با اصول حقوق شهروندی در تضاد باشد.

بحران‌های جنگ فقط با فیلتر کنترل نمی‌شود

برنده جنگ امروز، فقط گروهی نیست که زیرساخت‌های جنگی قوی دارد یا تعداد موشک و پهپاد آن از طرف مقابل بیشتر ا‌ست، بلکه برنده می‌تواند طرفی باشد که هوشمندانه با کمک فناوری، تحلیل داده‌ها، استفاده از ابزارهای مختلف خسارت‌ها را به حداقل می‌رساند و جان شهروندانش را نجات می‌دهد. کشورهای هوشمند، در دل بحران، دسترسی به اطلاعات را افزایش می‌دهند، نه کاهش. ابزارهای دیجیتال را در خدمت مردم می‌گذارند، نه برای کنترل آنها. ایران، با تمام ظرفیت‌های انسانی و فنی‌اش، هنوز فاقد سازوکارهای مدرن حفاظت غیرنظامی است. ایجاد اپلیکیشن هشدار، نقشه پناهگاه‌ها، سامانه پیام اضطراری فعال‌ و حفظ اینترنت در زمان جنگ، نه فقط ضروری، بلکه بدیهی است. جنگ شاید ناخواسته باشد، اما آمادگی برای آن‌ کاملا اختیاری است‌ و در نبود آن، فناوری غایب می‌شود، بی‌اعتمادی غالب‌ و جان مردم، بی‌پناه.