هزار لاله نشکفته در لاله‌زار

‌‌آخر بهمن 98 در نشستی تحت عنوان بررسی تحولات تاریخی-اجتماعی «خانه تهران» در آثار تهران‌پژوهی خانم دکتر منصوره اتحادیه، در محل خانه اتحادیه حوالی جنوب خیابان لاله‌زار شرکت جستم. خدمت آن بانوی گران‌قدر از خیلی قدیم ارادت داشتم و دبیر نشست نیز معاون فعال سازمان زیباسازی دکتر یاسر جعفری بود که تازه با همکارانش مرمت آن خانه زیبا را تکمیل کرده بودند و ما امیدوار بودیم که این دعوت به نوعی با گشایش درهای این خانه رو به شهروندان تهرانی و آغاز جریان‌یافتن برنامه‌های فرهنگی هنری در آن همراه باشد. بازدید از عمارت و باغ اتحادیه بعد از آن‌ همه سال که از فیلم شگفت‌‌انگیز دایی‌جان ناپلئون ناصر تقوایی می‌گذشت، هیجانی با خود به همراه داشت. برای ما که به‌طور شبانه‌روزی به دنبال قصه‌های شهرمان تهران هستیم، این دعوت می‌توانست بازگشایی رسمی مکانی را برای فعالیت مستمر فرهنگی به دنبال داشته باشد اما بعدها فهمیدیم که هنوز باید منتظر بمانیم. البته در فاصله این چهار سال نمایش فیلم خوب آقای زاهدیان درباره لاله‌زار در سینمای خانه، یک برنامه 3-4 روزه با شکوه و بی‌نظیر شب‌های احیای حضرت علی(ع) در ماه رمضان پارسال و بالاخره در نیمه مهرماه همین امسال نیز برنامه و جشن بسیار جالب هفته تهران شامل انواع نمایش‌های سنتی تهرانی، از جمله تعزیه، پرده‌خوانی، سیاه‌بازی، خیمه‌شب‌بازی، تُرنا بازی و نمایش فیلم‌های تاریخی تهران را در همین خانه شاهد بودیم، که واقعا دل همه دوستداران شهر تهران را شاد کرد و با استقبال روبه‌رو شد. برگزاری هفته تهران نویدی داد که ان‌شاءالله در کنار جشن‌های زمستانی شب یلدا و سده، فعالیت‌های فرهنگی مستمری هم در این خانه جریان یابد، تا در ایام نوروز نیز نوروزخوانی و دیگر برنامه‌های مربوط به جلب گردشگران به تهران را شاهد باشیم. ما هنوز یادمان است کنسرت‌هایی را که در همان سال‌های قبل از کرونا دکتر سعاوتی در محوطه میدان مشق (یا به قولی باغ ملی) به‌طور رایگان برای مردم تهران برگزار کردند و ما با چه شوقی به شنیدن موسیقی اصیل علیرضا قربانی و نغمه‌های اقوام توسط گروه رستاک شتافتیم.

چه خوب است که مرکز شهر تهران مانند اصفهان که در میدان نقش جهانش ماه گذشته چوگان بازی کردند و شیراز که شب‌های عید مردم با سینی هفت‌سین‌شان برای تحویل به آرامگاه حافظ می‌روند‌ و دیگر شهرهای زیبای کشورمان چون تبریز و مشهد مقدس که ده‌ها رویداد خوب مذهبی و‌... دارند، جایی برای صلح و صفا باشد و مردم بتوانند عصرها و شب‌ها هم از اوقات فراغتشان به درستی استفاده کنند. سخنرانی خانم اتحادیه در بهمن 98 عالی بود؛ از تاریخچه خانه گفتند و از حاج رحیم اتحادیه‌ و آنچه بر این خانه گذشته است. خانم، تحصیلکرده دانشگاه ادینبورگِ اسکاتلند (1335) در زمینه تاریخ و استاد تاریخ در دانشگاه تهران از دهه 1340 تا سال 78، داستان‌های لاله‌زار و این خانه تاریخی را مرور کردند. گفتند که لاله‌زار، اولین تفرجگاه مدرن درون‌شهری ایران بوده است. اولین هتل، اولین تئاتر، اولین سینما، اولین مزون‌های لباس و... در لاله‌زار بوده. لاله‌زار زمانی باغ شاهی بود، سپس خیابانی اعیان‌نشین شد، آنگاه کارکردهای فرهنگی معتبر در آن جای گرفتند. دفاتر روزنامه‌های معروف تهران در لاله‌زار قرار داشت. مدتی هم سرگرمی و کافه‌های عوامانه در آن غالب شد و امروز نیز عمدتا راسته خرید چراغ و لوستر و وسایل برقی روشنایی است. اما خیال گردش و گلگشت تفریحی آن را رها نمی‌کند. خیابان لاله‌زار در سال‌های پایانی دوره قاجار و آغاز دوره پهلوی، نماد نوگرایی و هنر ایران بود و «شانزه‌لیزه تهران» لقب گرفته بود. بسیاری از کافه‌ها، تئاترها، سینماها، رستوران‌ها، تجارتخانه‌ها و فروشگاه‌های معروف ایران تا سال‌های قبل از انقلاب در این خیابان قرار داشتند.

لاله‌زار منتظر احیا و باززنده‌سازی

لاله‌زار اندازه‌اش مناسب قدم‌زدن و خرید و تفرج است. پیاده‌روهایش را هم در قسمت شمالی، یعنی لاله‌زارنو عریض کرده‌اند. از سوی دیگر، خاطره جمعی شهر و باقی‌ماندن تعداد زیادی از سالن‌های تئاتر و سینما، - که متروک‌اند ولی هنوز تخریب نشده‌اند و شجاعانه مقاومت می‌کنند-‌ و نیز بناهای زیبای دوران معماری آرت‌دکو، این امید را در دل زنده نگه می‌دارد که می‌شود به‌تدریج به احیای خیابان امیدوار بود و آن را دوباره به محیط پرشور و فرهنگی سابقش بازگرداند! به‌هرحال، مرمت و بازسازی خانه‌باغ اتحادیه از مهر‌ماه ۱۳۹۴ توسط سازمان زیباسازی شهر تهران آغاز شده و هنوز ادامه دارد. مشاور و مجری طرح بسیار خوب کار کرده‌اند‌ و فضاها بسیار قابل استفاده‌اند. اما به نظر می‌رسد که این مجموعه فرهنگی هنوز برنامه مدون و معینی ندارد. از تابستان سال 96، آقای قالیباف در آخرین روزهای مدیریت خود مقدمات ایجاد موزه مشاهیر فرهنگی، اجتماعی و انقلابی شهر تهران سردیس مشاهیر در این بنا را کلید زدند‌ که همین ماه گذشته آثارش را از پشت پنجره‌ها دیدیم!

سابقه تاریخی باغ اتحادیه

حمیدرضا حسینی، مورخ شهری می‌نویسد: «همان ایام که باغ لاله‌زار را قطعه‌قطعه کردند، یکی از آن قطعه‌های خوش آب‌و‌رنگ به میرزا ابراهیم‌خان امین‌السلطان و به پسرش علی‌اصغرخان اتابک رسید که صدراعظم نیز شد؛ هم در دوره ناصری، هم در دوره مظفری و هم در دوره مشروطیت». بعدها، 9هزار متر از باغ بزرگ امین‌السلطان در سال 1295 خورشیدی از سوی ورثه او به حاج رحیم اتحادیه فروخته شد. حاج رحیم از صرافان معروف تبریز بود که به تهران آمد. او شرکت اتحادیه را بنیان نهاد و در تهران املاک زیادی را خرید که از جمله آنها زمین‌های دانشگاه تهران بود که از قرار متری پنج ریال به دولت فروخته شد. این خانه تاریخی که خانواده اتحادیه تا همین سال‌های اخیر در آن زندگی می‌کردند؛ دارای سه هزارو 500 متر بنای مسقف است که چهار عمارت و سه حیاط را شامل ‌می‌شود که متشکل از هشت حوض، شش آب‌انبار قدیمی و مجموعه‌ای از شبکه‌های آب‌رسانی تاریخی است. در شهریورماه 98، دکتر علی‌محمد سعادتی، شهردار پرکار منطقه۱۲، اعلام کرد که دریافت طرح بازسازی رایگان ساختمان‌های خیابان لاله‌زار و مدیریت بهتر حمل‌ونقل در خیابان لاله‌زار، در دستور کار است. سعادتی گفت: مالکان ساختمان‌های خیابان لاله‌زار می‌توانند برای دریافت طرح بازسازی رایگان ساختمان‌های خود به شهرداری منطقه مراجعه کنند. به علاوه مرمت خانه اتحادیه، خرید تئاتر نصر و اخیرا عزم شورا و شهرداری برای «احیای گذر فرهنگی لاله‌زار» که در بین هشت پروژه اصلی است. دوستداران تهران هم از همان زمان به زنده‌شدن لاله‌زار باور یافتند و همچنان منتظر فراهم‌شدن زمینه‌های این باززنده‌سازی از سوی شهردار محترم و آگاه منطقه 12، آقای دکتر انارکی هستند. اتفاقی که برای مرمت خانه اتحادیه افتاد خوب است تداوم یابد. بدون شک این ایده‌ها و برنامه‌های شهرداری منطقه تنها راه ارتقای تهران به شهری زیست‌پذیر است. قطعا شهرداری تهران باید پیشگام باشد، میراث فرهنگی کمک کند و خانه سینما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم هریک در حوزه وظایفشان پا پیش بگذارند. مشارکت بخش خصوصی نیز در این حرکت از مهم‌ترین عناصر این پازل فرهنگی-گردشگری است که نقش اهالی لاله‌زار و صنف الکتریک در آن انکارنشدنی خواهد بود.