کالبدشکافی روح ایرانی

امروز هم‌زمان و همراه با روزنامه، رمان «دایی جان ناپلئون» توزیع می‌شود. این رمان بی‌نظیر، یکی از موفق‌ترین رمان‌های طنز ایرانی است. اما پیش از آنکه درباره دایی جان ناپلئون که بر اساس آن سریال بسیار موفقی هم قبل از انقلاب به کارگردانی ناصر تقوایی ساخته شده است، سخنی بگوییم باید درباره چگونگی شکل‌گیری پروژه کتاب ماه «شرق» و توزیع هم‌زمان یک کتاب همراه روزنامه و آن هم ترجیحا در حوزه داستان به نکاتی اشاره کنم. ایده کتاب ماه «شرق» از طرف داوود موسایی، مدیر انتشارات فرهنگ معاصر مطرح شد. این انتشارات و روزنامه شرق بر این باورند که از قابلیت‌های رسانه‌ای همچون «شرق» می‌توان به نفع فرهنگ، خاصه حوزه کتاب و کتابخوانی استفاده کرد؛ چراکه مخاطبانی که هر روز با وجود همه گرفتاری‌ها به کیوسک‌های روزنامه‌فروشی در سطح شهر مراجعه می‌کنند، اثبات کرده‌اند همچنان دلشان برای رسانه‌های کاغذی و خواندن کتاب در شکل و شمایل سنتی آن می‌تپد. از سوی دیگر توزیع هم‌زمان کتاب و روزنامه این امکان را برای اهل کتاب فراهم می‌کند تا از نزدیک‌ترین کیوسک روزنامه‌فروشی به کتاب مورد علاقه خود دست یابند. اما شاید آنچه مخاطبان را ترغیب می‌کند تا کتاب ماه «شرق» را تهیه کنند، باور و اطمینانی است که به این روزنامه دارند و «شرق» همواره کوشیده تا از اعتماد بین خود و مخاطبانش صیانت کند. بااین‌حال ناگفته پیداست که توزیع کتاب با روزنامه، قیمت آن روز روزنامه را افزایش داده و ناخواسته مخاطب با افزایش قیمت مواجه می‌شود. از این‌رو انتشارات فرهنگ معاصر و روزنامه شرق تمام تلاش خود را به کار بستند تا حتی‌الامکان قیمتی را برای این دو کالا در نظر بگیرند که برای مخاطبان قابل پذیرش باشد حتی اگر در این قیمت‌گذاری سودی عاید این دو مؤسسه نشود. تاکنون در پروژه کتاب ماه «شرق» دو کتاب منتشر شده است. اولین کتاب در انتهای سال ۱۴۰۰ به نام «رفیق دن کامیلو» نوشته جوانی کوارسکی، ترجمه غلامعلی لطیفی است و کتاب دوم که اوایل سال 1401 منتشر شد، «کلوچه محبوب شاه» نام دارد که مجموعه‌داستان‌های طنز از نویسندگان نامدار از همین مترجم است که از طریق روزنامه شرق به دست مخاطبان رسید. «دایی جان ناپلئون» نوشته ایرج پزشکزاد سومین کتاب از این پروژه است که امروز در اختیار خوانندگان قرار خواهد گرفت. این کتاب یکی از مشهورترین رمان‌های طنز ایرانی است. حتی کسانی هم که اهل خواندن رمان نیستند، به واسطه سریالی به همین نام ساخته ناصر تقوایی، با آن آشنا هستند. بی‌تردید سریال دایی جان ناپلئون یکی از درخشان‌ترین سریال‌های تلویزیونی است که هنوز هم بی‌رقیب است. اگر بگوییم علت موفقیت این سریال، این کتاب است پر بیراه نگفته‌ایم. کتاب دایی جان ناپلون از ‌ انسجام درونی خاصی برخوردار است. ساختار کتاب یعنی هماهنگی بین زبان، شخصیت‌ها و ماجراها آن را بی‌نظیر کرده است. اما فارغ از تکنیک‌های رمان‌نویسی و طنز فوق‌العاده آن، آنچه این رمان را ماندگار کرده، نگاه پزشکزاد به طبقات اجتماعی ایران است؛ طبقات متنوعی که همگی در یک بستر منطقی در کنار هم قرار داده شده‌اند. بهتر است بگوییم جریان‌های فکری موجود در جامعه ایرانی هر یک نماینده‌ای در کتاب دارند. برای نمونه دایی جان، نماینده اشراف‌زادگانی است که عمرشان دیری است به پایان رسیده است. 

مش‌قاسم، نماینده عوام در خدمت قدرت است، اما با همان زیرکی روستایی که می‌تواند منافع و اقتدار خویش را حین سرسپردگی به اشراف‌زادگان حفظ کند. اسدالله میرزا، نماینده روشنفکر غرب‌زده‌ای است که از سنت بریده و در فرهنگ غرب نیز جایی برای خود پیدا نکرده و آونگ‌وار در این دو تاریخ سرگردان است. اما جذابیت اسدالله میرزا به نهیلیستی است که با طنز و طنازی همراه است. او لایه عمیق‌تر رمان را نمایندگی می‌کند؛ روشنفکری سرخورده از آرمان‌گرایی که همه چیز را به دیده تحقیر می‌نگرد، البته نه تحقیری از جنس تفرعن. تحقیر از جنس نیهیلیست موجود در پس پشت شکست‌های آرمان‌خواهانه. ایرج پزشکزاد همچون یک پزشک به کالبدشکافی روح ایرانیان می‌پردازد و نقاط تاریک آن را با شوخ‌چشمی کشف و بیان می‌کند. او تاریخ و فرهنگ مردم این سرزمین را به خوبی می‌شناسد و با ظرافت دست روی نکاتی می‌گذارد که بین عقل و جهل سرگردانند؛ مفاهیمی که در دوره و زمانه خودش عقلانی بوده اما با دگرگونی‌های به‌وجودآمده در شرایط اجتماعی، این مفاهیم عقلانی دیگر عقلانی به نظر نمی‌رسند.

از تضاد میان این دو وضعیت یا دو مفهوم، طنز عمیقی سر برآورده که نقطه اوج آن را می‌توان در کشاکش دایی جان و دامادش (آقاجان) دید. دامادش، دست به هر ترفندی می‌زند تا مهمل‌‌بودن آرمان‌های خیالی دایی جان را برملا کند. اگر برخورد داماد دایی جان را یک قطب ماجرا بگیریم، قطب دیگر آن مش‌قاسم، نماینده عوام است که در خاطرات تاریخی دایی جان مشارکت می‌کند و گاه در جعل این خاطرات از او پیشی می‌گیرد تا جایی که خشم دایی جان را هم برمی‌انگیزد؛ خشمی که زود به خاموشی می‌گراید چراکه خیال مش‌قاسم مقوم خیال‌ها و آرمان‌های بربادرفته اوست. درباره رمان دایی جان ناپلئون بسیار می‌توان سخن گفت اما متأسفانه در این یادداشت که بیشتر برای معرفی این اثر نوشته شده است، چنین امکانی وجود ندارد. کتاب دایی جان ناپلئون نوشته ایرج پزشکزاد فردا همراه روزنامه توزیع می‌شود.