سرنوشت نهایی، تغییر است؛ حتی با تأخیر

گلرخ داوران . هم‌بنیان‌گذار پلتفرم اسنپ‌دکتر 

شروع یک ماجرا در دل بحران 

شفاف و روشن به خاطر دارم که در بحبوحه شیوع کرونا، چند ساعت پس از راه‌اندازی سرویس تحویل نسخه دارویی، دوست عزیزی نگران و مشوش تماس گرفت و گفت: «همین الان هر کاری می‌کنی رو تموم کن، چون با ماشین زیرت می‌گیرن!» نگرانی‌اش را درک می‌کردم، اما واکنشش اغراق‌شده به نظر می‌رسید. با کلافگی با خود گفتم: مگر چه اتفاق بدی می‌تواند بیفتد؟ البته که هنوز زنده‌ام و هیچ سابقه تصادفی ندارم، اما باید اعتراف کنم که آن روزها حتی تصور نمی‌کردم سال‌های بعد، ساعت‌های طولانی را در راهروهای دادگاه‌های انقلاب و کیفری یک، درگیر رسیدگی به پرونده‌های قضائی باشم. 

فلسفه ساده ایجاد یک سرویس ضروری 

منطق کارآفرینی (اگر بتوان آن را منطق نامید) بر یک اصل ساده تکیه دارد؛ نیاز واقعی، امکان خلق را فراهم می‌کند. در روزهای اوج کرونا، حضور در اجتماع پرخطر بود؛ چه برسد به داروخانه‌های شلوغ. تقاضا برای خدمات سلامت دیجیتال به‌طور ناگهانی چند برابر شد و هم‌زمان، کمبود اقلام دارویی در داروخانه‌ها محسوس بود. یک راه‌حل در دسترس برای تهیه نسخه و اقلام داروخانه‌ای، بلندپروازانه و دشوار، اما امکان‌پذیر بود. از منظر قانونی، البته فضای روشنی وجود نداشت. قوانین موجود مربوط به دهه‌ها قبل بود و اساسا موضوع دارورسانی آنلاین در آنها دیده نشده بود. قانون مقررات امور دارویی مصوب ۱۳۳۴ و آیین‌نامه اداره داروخانه‌ها مصوب ۱۳۸۳، هیچ اشاره‌ای به پلتفرم‌ها یا خدمات دلیوری نمی‌کنند. بنابراین، ما در یک فضای خاکستری شروع به فعالیت کردیم. تصور خوش‌بینانه‌ام این بود که اگر خلق ارزشی اتفاق بیفتد و نمونه واقعی و ملموسی از یک کار باارزش ارائه شود، تشویق که نه، اما تنبیه هم نخواهد شد. 

مدلی که ساختیم، ادامه همان مدل آفلاین بود 

سرویس طراحی‌شده بر همان ساختار سنتی داروخانه استوار بود. کاربر درخواست را ثبت می‌کرد، داروخانه با مسئول فنی آن را می‌پذیرفت یا رد می‌کرد، داروساز موارد لازم را بررسی، توصیه‌های دارویی را در اختیار کاربر قرار می‌داد و پس از تکمیل این مراحل، پیک بسته را به کاربر می‌رساند. نقش داروساز و داروخانه حذف نشده بود و تأکید سیستم و مدیریت نیز بر نظارت دقیق مسئول فنی بود. داده‌محوربودن، اصلاحات پیوسته محصول و پشتیبانی، از جمله تلاش‌های ما برای کاهش ریسک‌های احتمالی بود. 

در جست‌وجوی گفت‌وگو با حاکمیت 

از همان ابتدا مکاتبات با نهادهای مربوط آغاز شد. هدف روشن بود؛ توضیح مدل، درخواست تدوین استاندارد قابل اجرا، و هماهنگی با سیاست‌های ملی. اما نتیجه طی سال‌ها، هیچ بود، نه جلسه‌ای، نه فرصتی برای گفت‌وگو. یک رابطه طولانیِ یک‌طرفه.  چرا پاسخی داده نشد؟ ماجرای تعارض منافع و امتناع از انجام تکالیف، ریشه این سکوت و بی‌کنشی مسئولان مربوطه، به باور من، به دو مورد بازمی‌گردد: 

ذی‌نفعان سنتی حوزه دارو: شامل برخی انجمن‌های داروسازان، اتحادیه‌های صنفی و بخش‌هایی از سازمان غذاودارو، اساسا ورود پلتفرم‌ها به حوزه توزیع دارو را تهدیدی برای وضع موجود می‌دانستند. مقایسه تاکسیرانی آنلاین با سرویس دارورسانی در ادبیات مخالفین نشان می‌داد که یکی از نگرانی‌های اصلی، ازدست‌رفتن کنترل بر بازار سنتی است. ذی‌نفعان سنتی، متمرکز و دارای منابع قابل‌توجه، با هرگونه نوآوری در دارورسانی مخالفت می‌کردند. پذیرش نوآوری برای تصمیم‌گیرندگان بار زیادی دارد: از تنظیم‌گری و تدوین دستورالعمل‌ها (که من به آن «مشق شب مسئولان» می‌گویم) تا تقابل احتمالی با بازیگران سنتی. بازیگرانی که در ساختارهای رسمی نیز نقش دارند و در تصمیم‌گیری‌ها مؤثرند. به نظر می‌رسد به دلیل نبود اساس‌نامه‌های داخلی، این درهم‌تنیدگی در برخی بخش‌های حاکمیت، بیش از بخش‌های دیگر باشد. این ساختار، مرز بین دولت و بخش خصوصی را مبهم و پذیرش هر تغییر ساختارشکنانه را تقریبا ناممکن می‌ساخت. 

از سکوت تا فشار؛ آغاز پرونده‌سازی‌ها 

هم‌زمان با بسته‌بودن مسیر گفت‌وگو، فشارهای قضائی آغاز شد. شکایت‌ها یکی پس از دیگری مطرح شدند، گاهی با اتهاماتی سنگین و نامرتبط، شامل و نه محدود به:  اتهام مداخله غیرمجاز در امور پزشکی و دارویی، درحالی‌که فرایند تهیه دارو همچنان در اختیار داروخانه بود.  اتهام مربوط به داروهای سقط جنین، که براساس مستندات فنی هیچ ارتباطی با ما نداشت و بارها در مصاحبه‌ها، بیانیه‌ها و نامه‌ها به آن تأکید شد.  اتهام قاچاق اقلام دارویی که در دادگاه انقلاب بررسی و در نهایت رأی برائت گرفت و مختومه اعلام شد.  در یکی از اظهارنظرهای رسمی، به ما لقب «ناصرخسرو مجازی» داده شد؛ لقبی که نه‌فقط ناعادلانه، بلکه عصاره نگاه ساختار به نوآوری در این حوزه را عریان می‌کرد. این جمله درواقع یک اعتراف ناخواسته بود: اعتراف به اینکه هر تغییری که قواعد سنتی توزیع دارو را به چالش بکشد، نه به‌چشم پیشرفت، بلکه به‌چشم تهدید دیده می‌شود. این برچسب، بیش از آنکه درباره ما باشد، درباره ذهنیتی بود که هنوز ترجیح می‌دهد به‌جای اصلاح ساختار، هر تلاش تازه را با انگ تخریب کند. 

تثبیت محدودیت‌ها در سیاست‌گذاری 

نتیجه فشارها در سیاست‌گذاری نمود پیدا کرد. به‌جای تدوین چارچوب‌های استاندارد بر اساس نیاز روز، بخش‌نامه‌ها و پیش‌نویس‌های متعدد از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲، عمدتا بر محدودکردن خدمات آنلاین متمرکز شدند. تلاش‌های زیادی از سوی مجلس و وزارتخانه‌های دیگر - مانند هیئت مقررات‌زدایی در وزارت اقتصاد، مجلس، و وزارت ارتباطات و فناوری- صورت گرفت تا تسهیل‌کننده حضور پلتفرم‌ها در سلامت دیجیتال به‌طور کلی و داروسازی آنلاین به‌طور خاص باشد، اما نتیجه نهایی پس از سال‌ها هنوز در هاله‌ای از ابهام است. مقاومت اولیه نه‌تنها شکسته نشد، بلکه به‌زعم من، با تغییر افراد مسئول و برخوردهای سلیقه‌ای وضعیت مطلوبی ندارد. 

در نهایت، تغییر دیر یا زود رخ می‌دهد 

در نهایت، مهم این است که زندگی آسان‌تر و بهتر شود؛ و این زیباترین دستاورد تکنولوژی است. من سال‌ها در حوزه بهداشت و درمان و همچنین اکوسیستم نوآوری و فناوری بوده‌ام. تجربه‌های متعدد مدیریتی، فشارهای قانونی و مقاومت‌های ساختاری را دیده‌ام. در زمان نوشتن این یادداشت، هیچ درگیری یا منفعت شخصی در حوزه دارورسانی آنلاین ندارم و تنها یک مشاهده‌گر هستم. از این زاویه می‌گویم: تغییر اجتناب‌ناپذیر است، حتی وقتی مسیر آن طولانی، پر از اصطکاک و به‌ظاهر غیرممکن به نظر برسد. مقاومت‌ها صرفا مسیر تغییر را به تأخیر می‌اندازند، ولی هیچ‌گاه آن را متوقف نمی‌کند. پلتفرم‌ها و نوآوری‌ها در تمام دنیا با همین شیوه عمل کرده‌اند؛ ابتدا به چشم تهدید دیده می‌شوند، بعد به‌تدریج به‌عنوان استاندارد پذیرفته می‌شوند و در نهایت، منتفعان و ساختارهای سنتی و حتی قوانین، خود را با آن تطبیق می‌دهند. 

همراه‌شدن با تغییر، اگرچه دشوار است، اما هزینه کمتری دارد. مقاومت در برابر تغییر، به‌ویژه زمانی که منابع انسانی، وقت و سرمایه درگیر می‌شوند، فقط خستگی و ترس از نوآوری بر جای می‌گذارد. ما امروز در دنیا شاهد موج جدیدی از نوآوری در داروخانه‌های آنلاین، تحویل نسخه و حتی استفاده از هوش مصنوعی در تشخیص و داروسازی هستیم. مصرف‌کنندگان نسل جوان، با رفتار دیجیتال‌محور و تقاضای روزافزون برای خدمات آنلاین، نشان می‌دهند که حتی سیاست‌گذاران نیز دیر یا زود، مجبور به تطبیق با این جریان خواهند شد. در دنیای امروز، «تغییر» فقط یک واژه نیست؛ یک پدیده چندوجهی است که فناوری، رفتار مصرف‌کننده، اقتصاد و حتی فرهنگ را با خود هم‌گام می‌کند. مقاومت‌ها و قوانین محدودکننده ممکن است فعلا مانعی ایجاد کنند، اما موج تکنولوژی و انتظار مردم، نهایتا راه خود را باز خواهد کرد. حتی اگر این مقاومت‌ها ظاهرا موفق شوند، اثرشان موقتی است و نوآوری‌ها به شکلی دیگر بازمی‌گردند و مسیر جدیدی می‌سازند. 

آخرین مقالات منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.