مذاکرات در خطر توقف

علیرضا مستوفی: با نزدیک‌شدن به پایان دور هشتم مذاکرات هنوز مسائل مهمی روی میز باقی مانده است. همان‌قدر که گفت‌وگوها به توافق نزدیک شده، همان‌قدر هم احتمال شکست مذاکرات وجود دارد. یک ضرب‌المثل چینی می‌گوید ۹۰ مایل فقط نیمی از یک راه صد مایلی است؛ چون راه در قسمت‌های پایانی سخت می‌شود؛ ولی آنچه مشخص است پرونده هسته‌ای ایران در حال نزدیک‌شدن به ایستگاه پایانی است.

وزیر امور خارجه ایران می‌گوید که برای دستیابی به یک «توافق خوب» در مذاکرات هسته‌ای عجله دارد و معتقد است اگر همین امروز تحریم‌ها لغو شود، بهتر از این است که فردا این اتفاق رخ دهد؛ اما همچنان آمریکا را به نداشتن «ابتکار عمل» متهم می‌کند و می‌گوید مذاکرات در خطر جدی توقف است. همچنین او می‌گوید که دولت بایدن فقط مایل بود تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را لغو کند؛ اما این تمام چیزی نیست که ما به دنبال آن هستیم. تحریم‌های یک‌جانبه و ناعادلانه ترامپ علیه اشخاص حقیقی و حقوقی در ایران به اتهام برنامه موشکی جمهوری اسلامی ایران، مسائل منطقه‌ای یا حقوق بشر قابل‌ قبول نیست و آنها هم باید برداشته شود و کنگره آمریکا باید با صدور یک «بیانیه‌ سیاسی» تضمین بدهد که دیگر از برجام خارج نخواهد شد.

چند روز گذشته دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در توییتی درباره روند گفت‌وگوهای احیای برجام گفت که کار نمایندگان جمهوری اسلامی در مذاکرات برای پیشبرد مواضع تهران «لحظه به لحظه» سخت‌تر می‌شود و براساس گفت‌وگوی تلفنی اخیرش با علی باقری‌کنی، مذاکره‌کننده ارشد ایران در وین «دو گزاره» یعنی «سخت‌ترشدن کار مذاکره‌کنندگان ایران برای پیشبرد اهداف تهران» و «تداوم نمایش ابتکار عمل غربی‌ها برای فرار از تعهدات» در این دوره از مذاکرات برای او قطعی شده است.

همچنین مخالفان توافق هسته‌ای در ایران بر این موضوع تأکید دارند که در‌حال‌حاضر در مذاکرات، ایران دست برتر را ندارد و بهترین شکل ممکن این است که ایران به غنی‌سازی 90 درصد دست یابد و بعد از آن مذاکرات را ادامه دهند تا بتوانند با این اهرم امتیازات مد‌نظر خود را از طرف‌های غربی بگیرند. آنها در صورتی حاضر به پذیرفتن برجام هستند که بتوانند ادعا کنند توانسته‌اند چیزی بیشتر از برجام به دست آورند.

شاید یک اشتباه کوچک در محاسبات‌مان تمام دستاوردهای سال‌های گذشته را که بابت همه آنها هزینه‌های کلانی پرداخت کردیم، نابود کند. برجام را اگرچه مخالفانش ضرر محض می‌دانند؛ ولی در‌حال‌حاضر برگشت به آن تنها گزینه روی میز است.
‌ چه به دست آوردیم و چه به دست می‌آوریم؟

- در اکتبر 2020 تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت که خرید‌و‌فروش سلاح و جنگ‌افزار را ممنوع می‌کرد، لغو شد و ایران از آن تاریخ به بعد می‌تواند برای امنیت خود هر سلاح جنگی و دفاعی را بدون هیچ ممنوعیتی خریداری کند و حتی تسلیحات تولیدی خود را به کشورهای دیگر صادر کند.

- در اکتبر 2023 محدودیت سازمان ملل در برنامه موشک‌های بالستیک ایران برداشته می‌شود. تحریم‌های نفتی، مالی و اشخاص مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران نیز برداشته می‌شود. با توجه به پیشرفت ایران در تولید موشک‌های نقطه‌زن، برداشته‌شدن این محدودیت می‌تواند ایران را به قدرت اول موشکی در منطقه تبدیل کند.

- در سال 2024 یعنی تقریبا دو سال دیگر محدودیت‌های مرتبط با سانتریفیوژهای پیشرفته و موضوع تحقیق و توسعه از بین خواهد رفت و در‌صورتی‌که بپذیریم سانتریفیوژهای آی‌آر۶ خود را برای احیاشدن برجام امحا کنیم، در کمتر از دو سال بدون نیاز به اجازه کشوری می‌توانیم به آن برسیم.

- در سال 2025 قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت لغو خواهد شد. این قطع‌نامه همچنان دارای محدودیت‌هایی در ارتباط با ایران است که برخی جنبه توصیه‌ای دارد. همانند توصیه در منع آزمایش موشک‌های بالستیک که با هدف حمل کلاهک اتمی ساخته شده است یا محدودیت خرید‌و‌فروش اقلام دو‌منظوره که باید به تأیید کمیسیون مشترک برسد. همچنین دبیر کل سازمان ملل متحد بر‌اساس قطع‌نامه ۲۲۳۱ موظف است که هر شش ماه یک بار گزارشی از نحوه اجرای برجام تهیه کند و به شورای امنیت گزارش دهد. این قطع‌نامه پیش‌بینی کرده در‌صورتی‌که اختلافی با ایران بروز کند، احتمال بازگشت تحریم‌ها و قطع‌نامه‌های پیشین وجود دارد؛ اما در مهرماه ۱۴۰۴ با لغو قطع‌نامه ۲۲۳۱ همه این محدودیت‌ها قرار است برداشته شود.

- و در سال 2030 پایان اصطلاحا محدودیت فیزیکی غنی‌سازی شامل غنی‌سازی اورانیوم در تأسیسات فردو فرا می‌رسد، در سال 2035 پایان نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر روند تولید سانتریفیوژ و در سال 2040 پایان نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر روند تولید اورانیوم.

در‌صورتی‌که ایران و آمریکا به تعهدات‌شان برگردند و برجام احیا شود، با فرض اینکه بایدن تا پایان دوره ریاست‌جمهوری خود از برجام خارج نشود، ایران علاوه بر مزایای اقتصادی و امنیتی، امتیازات زیادی هم در برنامه هسته‌ای خود به دست می‌آورد و با فرض اینکه رئیس‌جمهور بعدی آمریکا بخواهد از برجام خارج شود و ایران تا سال 2025 یعنی فقط یک سال پایبند به توافق بماند، دیگر امکان برگشت‌پذیری تحریم‌های سازمان ملل و قطع‌نامه‌ها و استفاده از مکانسیم ماشه وجود نخواهد داشت.

‌ اجماع جهانی دولت قبل را معکوس کردند

در هفته‌های گذشته آمریکا نشان داده است که بهتر بازی شطرنج را می‌داند و با حرکات خود توانسته است فشارهای زیادی را به تیم مذاکره‌کننده ایران وارد کند. آنها مذاکره‌کننده ارشد خود را که ملقب به معمار تحریم‌ها علیه ایران بود، اخراج کردند، بعد از آن آنها مدعی شدند برای تسهیل گفت‌وگو‌ها معافیت ایران از برخی تحریم‌های هسته‌ای را بازگردانده‌اند و ادعا کردند که این تصمیم به نفع منطقه و جهان است. با نگاه به این اقدام‌های ایالات متحده متوجه می‌شویم که آنها قصد دارند در مذاکرات کفه ترازو را به نفع خود تغییر دهند و فشار افکار عمومی و دیگر طرف‌های عضو برجام را بر ایران زیاد کنند، آنها این اقدامات را در راستای تنش‌زدایی و اثبات حسن‌نیت معرفی و ادعا می‌کنند که حالا توپ در زمین ایران است و باید ایران اقدامی متقابل انجام دهد.

مقامات دولت بایدن موفق شده‌اند اجماعی را که دولت حسن روحانی علیه ایالات متحده ایجاد کرده بود، برعکس کنند و مهم‌ترین دلیل آن را می‌توان پیشرفت هسته‌ای ایران، طولانی‌شدن روند مذاکرات هسته‌ای و خواسته‌های غیربرجامی ایران در این مرحله دانست. در زمان دولت ترامپ شاهد این بودیم که او سعی کرد از مکانسیم ماشه استفاده کند. به دلیل اینکه کشورهای عضو برجام آمریکا را یک عضو خاطی می‌دانستند، اجازه استفاده از مکانسیم ماشه را به او ندادند. بعد از این اقدام او سعی کرد با تهیه قطع‌نامه‌ای تحریم‌های تسلیحاتی ایران را تمدید کند که این قطع‌نامه فقط دو رأی موافق کسب کرد و نتوانست رأی بیاورد؛ اما حال شرایط دولت آمریکا با رفتن ترامپ تغییر کرده است و خوب است این را بدانیم که در صورت به‌بن‌بست‌رسیدن مذاکرات هسته‌ای باید انتظار بازگشت به قبل از توافق هسته‌ای را داشته باشیم.

مخالفان توافق هسته‌ای بر این باورند که با توجه به رابطه خوب ایران با روسیه و همچنین قرارداد 25‌ساله با چین دیگر آمریکا نمی‌تواند علیه ایران قطع‌نامه‌ای تهیه کند؛ چرا‌که اگر هر قطع‌نامه‌ای علیه ایران به شورای امنیت سازمان ملل برود، چین و روسیه آن را وتو می‌کنند، پس با این حساب وقت لازم برای هر اقدامی را دارند. این موضوع در حالی مطرح می‌شود که سابقه نداشته است زمانی که اجماع جهانی علیه ایران شکل گرفته باشد، این دو کشور همراه شوند و قطع‌نامه‌ای را علیه ایران وتو کنند.

شاید این اشتباه محاسباتی مخالفان توافق هسته‌ای که دست برتر را در کشور دارند، باعث شود خسارات جبران‌ناپذیری مانند سال‌هایی که سعید جلیلی مذاکره‌کننده ارشد تیم هسته‌ای بود، به کشور وارد شود؛ اما باید بدانیم در صورت احیانشدن برجام آمریکا برای بازگرداندن همه قطع‌نامه‌ها دیگر نیاز ندارد خود را وارد بازی کند. این به آن معناست که حتی اگر آمریکا را عضو خاطی بدانیم، با اجماع به‌وجودآمده علیه برنامه هسته‌ای ایران یکی از کشورهای عضو می‌تواند از اسنپ‌بک استفاده کند. هدف اسنپ‌بک در واقع روند برگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران است.

‌ اسنپ‌بک چگونه عمل می‌کند؟

طبق بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام، هر‌یک از طرف‌های توافق می‌توانند به کمیسیون مشترک شکایت کنند و این کمیسیون برای حل‌وفصل موضوع 15 روز فرصت دارد. مسائل حل‌وفصل‌نشده به وزیران خارجه ارجاع داده می‌شود که 15 روز دیگر فرصت دارند. سپس کمیسیون مشترک پنج روز دیگر فرصت دارد تا مسئله را حل‌وفصل کند. اگر پس از این فرایند ۳۵‌روزه، طرف شاکی هنوز راضی نباشد، می‌تواند موضوع را به‌عنوان تخطی چشمگیر از توافق، به شورای امنیت ارائه دهد و این شورا باید در مدت ۳۰ روز درباره قطع‌نامه‌ای برای ادامه‌ تعلیق تحریم‌ها رأی بدهد؛ قطع‌نامه‌ای که طرف شاکی می‌تواند وتو کند (به جز آلمان که عضو دائم شورای امنیت نیست) و به‌این‌ترتیب، تحریم‌ها به جای خود برگردند. پیوست یکم برجام، مکانیسم منحصربه‌فردی برای دسترسی آژانس به سایت‌های مشکوک در مدت ۲۴ روز از طریق کمیسیون مشترک تعیین کرده‌ است که طبق آن، نتیجه همکاری‌نکردن ایران، به‌کار‌افتادن یک مکانیسم حل اختلاف و بازگشت بالقوه تحریم‌های سازمان ملل خواهد بود؛ یعنی همه قطع‌نامه‌های 1169 و 1737 و 1747 و 1803 و 1835 و 1929 دوباره بر‌می‌گردند و عملا کشور مجددا ذیل فصل هفتم منشور ملل متحدد قرار می‌گیرد و این یعنی بازگشت سایه جنگ و بی‌معناکردن ظلمی که ترامپ و ایالات متحده این سال‌ها به ایرانیان روا کردند.