هشدار برای ساخت و توسعه چینی

در پنج ماه گذشته اخبار متعددی از ساخت ورزشگاه جدید تهران به دست چینی‌ها و در شهر آفتاب در جنوب تهران منتشر شد. از کارایی شرکت چینی سخن گفته شد و اینکه آنها سوابق طولانی دارند. 12 مهر 1402 وزیر ورزش و جوانان در هانگژو چین از مذاکرات جدی برای بهره‌برداری از توانایی ساخت پروژه‌های عظیم ساختمانی چینی‌ها برای احداث ساخت ورزشگاه جدید تهران خبر داد. آذر 1402 سرپرست شرکت توسعه و نگهداری اماکن ورزشی در گفت‌وگو با شبکه خبر تلویزیون گفت: «روی گسل هم می‌شود ورزشگاه ساخت. زمین در نظر گرفته‌شده برای ساخت ورزشگاه جدید در تهران (شهر آفتاب) 370 هکتار است و اینکه بگوییم روی گسل قرار دارد، حداقل ما الان نمی‌دانیم و باید با مطالعات مشخص شود. روی دقیق‌بودن این خط گسل شک وجود دارد. از طرفی کشور ژاپن که زلزله‌خیز است بر اساس استانداردها اماکنی را روی گسل می‌سازد و این کار شدنی است، ولی هزینه متفاوتی دارد». آبان 1402 اعلام شد طراحان چینی یک ورزشگاه منحصربه‌فرد را در تهران احداث می‌کنند. سروری، نایب‌‌رئیس شورای شهر تهران، گفته اگر دولت کلید کار را به دست گیرد و با مشخص‌شدن بودجه مصوب، کار استارت بخورد، تا دو سال آینده این ورزشگاه به نتیجه می‌رسد. معاون اجرائی رئیس‌جمهور، مهرماه 1402 خبر داد که ظرف کمتر از یک ماه، 300 هکتار از زمین‌های اطراف آرامگاه امام خمینی(ره) در جنوب غربی تهران از طرف هیئت دولت برای ساخت ورزشگاه جدید انتخاب شده است و اکنون نهاد ریاست‌جمهوری و وزارت ورزش در مرحله مشخص‌کردن شرکت مشاور و پیمانکار برای آغاز پروژه‌اند.

حال ببینیم آیا مسئله در جنوب و جنوب غرب تهران تنها وجود گسل‌های فعال و حریم گسل‌هاست؟ از نیمه دهه 80 در گزارش‌ها و مقالات علمی پهنه بین مناطق ۱۸ و ۱۹ شهرداری در جنوب غربی تهران و آزادراه تهران-قم و آزادراه تهران-ساوه و کهریزک، شورآباد، سلطان‌آباد و اسلامشهر از‌جمله مناطق در معرض فرونشست جنوب و جنوب غرب تهران هستند که میزان بیشینه بین حدود ۱۰‌سانتی‌متر فرونشست سالانه در آنها ثبت شده است. آیا چین با توسعه در مناطق شهری‌اش حتی برای سرزمین خود کم مشکل آفریده است؟ فرونشست زمین یک خطر رایج زمین‌شناختی شهری است که در بسیاری از شهرهای بزرگ در سراسر جهان گسترش یافته است. سطوح مختلف فرونشست زمین را در نزدیک به 90 کشور مانند چین، ایران، هند، اسپانیا، ایتالیا، ایالات متحده و مکزیک ثبت کرده‌اند. در چین، بیش از صد شهر از فرونشست زمین رنج می‌برند و مساحت کل 79 هزار کیلومتر‌مربع از فرونشست شدید (تغییر شکل تجمعی بیش از ۲۰ سانتی‌متر در سال) رنج می‌برد. فرونشست زمین در دشت پکن مستقیما به دلیل بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی است که در اوایل دهه 1950 آغاز شد. منطقه‌ای به مساحت نزدیک به چهار هزار کیلومتر‌مربع در پکن، تغییر شکل تجمعی ۱۰‌سانتی‌متر در سال را از سال 1950 تا 2010 نشان می‌دهد. حداکثر نرخ فرونشست در دشت پکن به حدود ۱۶‌سانتی‌متر در سال رسید. مناطق اصلی فرونشست تحت اثر مقادیر تغییر شکل سالانه بیش از شش سانتی‌متر هستند.

فرونشست زمین به سرعت در سراسر دشت پکن‌ چین در حال توسعه است. بهره‌برداری بیش از حد طولانی‌مدت از آب‌های زیرزمینی دلیل اصلی فرونشست زمین در پکن است. از سال 2011 تا 2015 با بررسی پویایی مکانی و زمانی فرونشست زمین در دشت پکن مطالعات نشان داده که میزان فرونشست به ۱۴سانتی‌متر در سال رسید. پکن پایتخت چین مرکز سیاسی کشور است و بیش از 21 میلیون نفر جمعیت دارد. منطقه پکن از سال۱۳۱۴ش‌/ 1935 تحت اثر فرونشست زمین قرار داشته است. مطالعات قبلی نشان داد که علت اصلی فرونشست زمین در این منطقه، استخراج شدید آب‌های زیرزمینی است. دوسوم آب آشامیدنی و تأمین آب صنایع از سامانه آبخوان خارج شده و به حجم سالانه بیش از 2.5 میلیارد مترمکعب رسید. شدیدترین فرونشست در شرق پکن با بیشینه فرونشست فراتر از ۱۰سانتی‌متر در سال مشاهده شده است. چنین فرونشست‌های گسترده و سریعی مخاطرات بالقوه‌ای را برای ساختمان‌های بلند و زیرساخت‌های شهری از‌جمله مترو و راه‌آهن‌های سریع‌السیر ایجاد می‌کند. علاوه بر این، پکن در یک منطقه زمین‌ساختی فعال با گسل‌های فعال بسیاری واقع شده است. الگوی فرونشست در پکن و شانگهای با موقعیت گسل‌های فعال همخوان است. بنابراین، انجام پایش طولانی‌مدت فرونشست با پوشش گسترده در پکن برای بررسی رابطه بین فرونشست و این گسل‌های زمین‌ساختی بسیار مهم است تا بتوان درک جامعی از پیش‌بینی مخاطرات زمین‌شناختی بالقوه، راهبرد‌های کاهش فرونشست و واکنش سریع اضطراری را فراهم کرد. عوامل فرونشست شامل بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، ساختار آبخوان، تغییر شکل پوسته، گسل‌های فعال، ساخت‌وساز شهری، انواع کاربری‌های زمین و ضخامت خاک هستند. نقشه فرونشست در پکن یک الگوی نوارمانند با چندین مرز خطی را نشان می‌دهد که به وضوح نشان‌دهنده پیوندهای بالقوه بین فرونشست زمین و گسل‌های زمین‌شناختی فعال در منطقه اصلی شهری پکن است. گسترش سریع شهری در سال‌های اخیر، فرونشست زمین در شهر پکن را تشدید کرده و عملکرد ایمن پکن را تهدید می‌کند.