سال جنگ

‌امروز آخرین روز سال 2023 را سپری می‌کنیم؛ سالی که در آغاز آن جنگ اوکراین ادامه یافت و در ماه‌های پایانی آن هم جنگی دیگر شعله‌ور شد؛ بنابراین بیراه نیست اگر سال رو به پایان 2023 را سال جنگ بنامیم. بی‌تردید هر دو جنگ در آغاز سال 2024 که از فردا شروع می‌شود، هم ادامه خواهد یافت و هنوز چشم‌انداز روشنی برای پایان این دو جنگ وجود ندارد. اندیشکده شورای روابط خارجی آمریکا به بررسی 10 رخداد برتر جهان در سال ۲۰۲۳ پرداخته و تأکید کرده است که بسیاری از این رخدادها تا سال ۲۰۲۴ و پس از آن ادامه خواهد یافت.

رکود دموکراتیک

رکود جهانی دموکراتیک ادامه دارد. خوش‌بین‌ترها موج چهارم گسترش دموکراسی در جهان را پیش‌بینی می‌کنند که دست‌کم درباره سال ۲۰۲۳ نادرست از آب درآمد. بنیاد پژوهشی فریدام هاوس (خانه آزادی) سال ۲۰۲۳ را با اعلام این خبر آغاز کرد که در سال ۲۰۲۲، برای هفدهمین سال متوالی آزادی و دموکراسی جهانی کاهش یافت. گویا برای اثبات همین موضوع کودتای گسترده در آفریقا ادامه یافت و در ماه جولای ارتش نیجر رئیس‌جمهوری منتخب مردم آن کشور را برکنار کرد. کشورهای همسایه تهدید کردند در‌صورتی‌که کودتا خنثی نشود، مداخله می‌کنند؛ اما حکومت نظامی مالی و بورکینافاسو، در واکنش به این وضع، کودتاچیان را به جنگ تهدید کردند. در ماه آگوست، ارتش گابن قدرت را به دست گرفت و وعده‌های مبهمی برای برگزاری انتخابات داد. یک حزب جدید مترقی بیشترین کرسی را در انتخابات ماه می‌ تایلند به دست آورد؛ اما یک توافق پنهانی به تشکیل دولتی طرفدار حاکمان نظامی منجر شد و برنده بزرگ انتخابات را کنار زد. دولت هند به استفاده از قانون و ارعاب برای ساکت‌کردن منتقدان ادامه داد و بسیاری از دموکراسی‌های دیگر آزادی بیان را محدود کردند.

احزابی که چپ‌گرایان و رسانه‌های حامی آنها، «راست افراطی» می‌خوانند، در سراسر اروپا به قدرت رسیدند و خاطرات نحوه سقوط دموکراسی‌های اروپایی یک قرن پیش را زنده کردند. دونالد ترامپ مخالفانش را «موذی»‌ خواند و گفت اگر دوباره پایش به کاخ سفید برسد، فقط در روز اول دیکتاتور خواهد بود و تأکید کرد که از ریاست‌جمهوری برای هدف قراردادن دشمنان سیاسی‌اش بهره خواهد گرفت. درمجموع، ۲۰۲۳ برای دموکراسی سال خوبی نبود.

رقابت فضایی

هم شرکت‌ها و هم دولت‌ها در عرصه فضا با هم رقابت می‌کنند. 77 کشور دنیا سازمان فضایی دارند. 16 کشور قادر هستند تا محموله‌ به فضا بفرستند. تلاش روسیه برای ارسال فرودگر به ماه ناکام ماند. هند چهارمین کشوری بود که یک وسیله نقلیه بدون سرنشین روی ماه نشاند. دو هفته بعد نیز مأموریتی را برای مطالعه خورشید آغاز کرد. چین و آمریکا برنامه‌های بلندپروازانه‌ای برای ماه دارند و ناسا نیز قصد دارد تا سال ۲۰۲۵ فضانوردان را به ماه بازگرداند. رقابت‌های ژئوپلیتیکی به نظامی‌سازی فضا منجر خواهد شد و شرکت‌های خصوصی بلو اوریجین، اسپیس ایکس و ویرجین گالاکتیک نقش بزرگی در عملیات فضایی ایفا می‌کنند. این سؤال همچنان مطرح است که آیا مشکل زباله‌های فضایی اکتشاف کیهان را پیچیده‌تر خواهد کرد؟

سبقت هند از چین

هند پرجمعیت‌ترین کشور جهان شد و چین را پشت سر گذاشت. جمعیت هند در حدود ۱.۴۳ میلیارد نفر است و احتمالا در دهه‌های آینده نیز پرجمعیت‌ترین کشور دنیا می‌ماند. جمعیت چین رو به کاهش و پیر‌شدن است. برآورد جمعیت‌شناسان این است که جمعیت چین تا میانه قرن حاضر حدود صد میلیون نفر کاهش می‌یابد. فرصت‌های هر کشور با درنظرگرفتن جمعیتش محدود می‌شود یا توسعه می‌یابد. کشورهایی با جمعیت جوان و رو به رشد به‌ سمت نیروی کار پویاتر و مصرف بیشتر می‌روند و در نتیجه، نرخ رشد اقتصادی بیشتری خواهند داشت.

تصرف قره‌باغ

جمهوری آذربایجان بخشی کلیدی از قره‌باغ را تصرف کرد. پس‌لرزه‌های فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بعد از سه دهه همچنان حس می‌شود. کشورهای برآمده از فروپاشی شوروی مرزهایی داشتند که اغلب با محل زندگی گروه‌های ملی یکسان نبود و به درگیری منجر می‌شد. برای مثال بیشتر جمعیت منطقه قره‌باغ در جمهوری آذربایجان، ارمنی‌هایی بودند که علاقه‌ای نداشتند زیر سلطه آذربایجان باشند. همین امر به تنش‌ها و درگیری‌های پی‌درپی انجامید. در سپتامبر ۲۰۲۳، آذربایجان به این منطقه حمله کرد و در چند روز قلمرویی را که پیش‌تر زیر سلطه نداشت، تسخیر و اعلام کرد «ادغام مجدد» این منطقه را در خاک آن کشور از سر می‌گیرد. در یک هفته، بیش از صد هزار ارمنی یا تقریبا ۸۵ درصد جمعیت قره‌باغ کوهستانی به ارمنستان گریختند.

جنگ سودان

جنگ داخلی، سودان را ویران می‌کند. قرار بود ۲۰۲۳ سالی باشد که دموکراسی بر سودان حاکم شود؛ اما جنگ داخلی رخ داد. ریشه آن در اعتراض‌هایی بود که ارتش سودان را در آوریل ۲۰۱۹ به سرنگون‌کردن عمر البشیر کشاند. حکومت نظامی جدید برای تقسیم قدرت و تلاش برای برگزاری انتخابات با گروه‌های غیرنظامی به توافق رسید؛ اما در اکتبر ۲۰۲۱، عبدالفتاح برهان، رهبر نظامی سودان و محمد حمدان‌ دقلو، فرمانده شبه‌نظامیان «نیروی پشتیبانی سریع»، کودتای دیگری به راه انداختند. در دسامبر ۲۰۲۲، این دو نفر تسلیم فشار مردم شدند و توافق کردند انتقال دوساله به حکومت غیرنظامی را رهبری کنند. این توافق دوام نیاورد و در آوریل ۲۰۲۳، نیروی نظامی سودان به پایگاه‌های نیروی پشتیبانی سریع حمله کرد. نیروی نظامی سودان تا پاییز بیشتر خارطوم، پایتخت سودان را در اختیار گرفت. تا پایان امسال، این جنگ بیش از 10 هزار کشته و ۵.۶ میلیون آواره بر جای گذاشته است.

بیم و امید هوش مصنوعی

در سال گذشته، هوش مصنوعی با انتشار چت جی‌پی‌تی موجودیت خود را آشکار کرد. در سال ۲۰۲۳، فناوری مبتنی بر به‌اصطلاح الگوهای زبانی بزرگ بهینه شد و دولت‌ها و شرکت‌ها و افراد به‌سرعت به بهره‌برداری از ظرفیت آن پرداختند. این امر بحث‌های زیادی را برانگیخت؛ ازجمله اینکه آیا هوش مصنوعی دوران جدیدی از خلاقیت و شکوفایی را برای انسان نوید می‌دهد یا مصیبتی است که آینده خوفناکی برای بشر رقم خواهد زد. جفری هینتون، یکی از پیشگامان هوش مصنوعی، کارش را در گوگل رها کرد تا مخاطرات هوش مصنوعی را گوشزد کند. صاحبان فناوری مانند ایلان ماسک و استیو وازنیاک نامه‌ای سرگشاده نوشتند و در آن هشدار دادند هوش مصنوعی «خطری واقعی برای جامعه و بشر» است.

تداوم تنش‌های آمریکا و چین

تنش‌های آمریکا و چین همچنان ادامه دارد. با شروع سال ۲۰۲۳ به‌ نظر می‌رسید تنش‌های این دو کشور رو به کاهش است؛ اما پرواز بالون نظارتی چین بر فراز آسمان ایالات متحده آمریکا و سرنگونی آن با یک اف -۲۲ نیروی هوایی آمریکا تنش‌های سیاسی جدیدی ایجاد کرد و باعث مسدود‌شدن کانال ارتباطی بین این دو ابرقدرت شد. سرانجام بلینکن در ماه ژوئن برای چیزی که مقام‌های وزارت خارجه آمریکا مذاکرات سازنده نامیدند، به پکن سفر کرد؛ اما این گفت‌وگوها آمریکا را از اعمال محدودیت‌های بیشتر برای تجارت با چین یا متقاعد‌کردن چین برای کاهش آزار و اذیت تایوان و فیلیپین یا نیروهای نظامی آمریکا در آسیا باز نداشت. بایدن و شی در ماه نوامبر، در حاشیه نشست رهبران سازمان همکاری‌های اقتصادی آسیا–پاسیفیک (اپک) ۲۰۲۳ در سان‌فرانسیسکو، دیدار کردند و چند توافق جزئی حاصل شد؛ اما به پیشرفت بزرگی نینجامید.

بن‌بست جنگ اوکراین

تهاجم متقابل اوکراین، هزینه‌ای گزاف و دستاوردی ناچیز داشت. پیش‌تر در سال جاری، امید به اینکه حمله متقابل اوکراین بتواند تسلط روسیه بر شرق اوکراین و احتمالا کریمه را از بین ببرد، زیاد بود؛ اما در اوایل نوامبر، ژنرال ارشد اوکراین این جنگ را بن‌بستی توصیف کرد که به احتمال زیاد هیچ پیشرفت ویژه و چشمگیری نخواهد داشت. روسیه با وجود تحمل خسارت‌های سنگین، در پاییز ۲۰۲۳ سربازانش را در اوکراین- در مقایسه با ابتدای تهاجم- دو برابر کرد و اقتصاد روسیه در شرایط جنگی قرار گرفت. در همین حال به‌ویژه در پی مخالفت قانون‌گذاران جمهوری‌خواه آمریکا با ارسال کمک بیشتر به اوکراین، خستگی اوکراین برای غرب نمودار شد. با توجه به رویه‌های درازمدتی که احتمالا به‌ نفع روسیه خواهد بود، درخواست از اوکراین برای تغییر رویه از حمله به دفاع و تمایل به آتش‌بس شدت گرفت. اینکه ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، با توقف درگیری موافقت کند یا نه، محل گفت‌وگو است. او احتمالا بر این باور است که زمان به‌ نفع اوست؛ به‌ویژه اگر در انتخابات نوامبر آینده در آمریکا، یک رئیس‌جمهور به قدرت برسد که خواهان قطع روابط با اوکراین باشد.

جنگ اسرائیل و حماس

اوضاع خاورمیانه در اواخر سپتامبر ۲۰۲۳ متفاوت به نظر می‌رسید. پیمان ابراهیم باعث ایجاد روابط میان اسرائیل و تعدادی از کشورهای عربی شد. گمانه‌زنی‌ها درباره شروع روابط دیپلماتیک اسرائیل و عربستان سعودی شدت گرفت. جنگ داخلی یمن به آتش‌بس انجامید. این روندها جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا را بر آن داشت که اعلام کند: «منطقه خاورمیانه امروز از هر زمان دیگری در دو دهه اخیر آرام‌تر است». فقط هشت روز بعد از آن، در ۷ اکتبر، حماس به اسرائیل حمله کرد، تقریبا هزارو ۲۰۰ اسرائیلی کشته شدند و حدود ۲۴۰ نفر گروگان گرفته شدند. اسرائیل نیز با وعده نابودی حماس حمله‌های هوایی به غزه را آغاز کرد. یک مکث توافقی در جنگ در پایان نوامبر آزادی حدود صد گروگان را تضمین کرد؛ اما با حرکت نیروهای اسرائیلی به‌ سمت جنوب غزه، جنگ از سر گرفته شد. افزایش تلفات غیرنظامیان به اعتراض‌های جهانی منجر شد که اسرائیل را به ارتکاب جنایت جنگی متهم می‌کنند. جو بایدن به‌صراحت از حق اسرائیل برای انتقام‌گیری حمایت کرد؛ با این حال در اوایل دسامبر، مقام‌های آمریکایی از اسرائیل خواستند برای محافظت از جان غیرنظامیان یا خطر «شکست راهبردی» اقدامی انجام دهد. نگرانی‌های اولیه در این زمینه که درگیری در غزه ممکن است به جنگی گسترده‌تر در خاورمیانه منجر شود، تا پایان سال کاهش یافت؛ اما از بین نرفت. اینکه این درگیری به کجا می‌انجامد و چه پیامدهایی خواهد داشت، همچنان نامعلوم است.

رکورد‌شکنی گرمایش جهانی

گرمایش جهانی رکورد شکست. تغییرات اقلیمی دیگر تهدیدی برای آینده نیست. این واقعیت جدید جهان امروز است. سال ۲۰۲۳ احتمالا گرم‌ترین سال تاریخ بود. دمای جهان در ۱۲۵ هزار سال گذشته تا این حد زیاد نبوده است. اکنون دمای جهان در آستانه عبور از حد مجاز دو درجه سانتی‌گراد مندرج در توافق‌نامه ۲۰۱۵ پاریس است. نتیجه این امر رویدادهای شدید اقلیمی در سراسر جهان بوده؛ از آتش‌سوزی‌های بی‌سابقه تا خشک‌سالی و سیل‌. خوش‌بین‌ترها به تحولاتی که به تغییر اوضاع جهان می‌انجامد، اشاره کردند و سرمایه‌گذاری جهانی در تولید انرژی پاک افزایش یافت. هزینه انرژی بادی و خورشیدی همچنان کاهش می‌یابد. نخستین سرمایه‌گذاری‌های تجاری با هدف مکش یا جذب دی‌اکسید کربن از جو در حال عملی‌شدن است. با این حال درباره سرعت و وسعت این فناوری‌ها تردیدهایی وجود دارد؛ به‌ویژه اینکه تولید سوخت فسیلی و انتشار گازهای گلخانه‌ای همچنان رو به افزایش است. دیپلمات‌ها در نشست‌های رسمی، مانند بیست‌و‌هشتمین نشست اقلیمی (کاپ ۲۸)، گرد هم آمدند و درباره برنامه‌ها و توافق‌ها گفت‌وگو کردند؛ اما گویا این نشست‌ها مؤید این گفته است که «با همه این حرف‌ها، دو صد گفته چون نیم‌کردار نیست». شاید جامعه بشری فرصت را برای جلوگیری از تغییرات فاجعه‌بار اقلیمی از دست داده باشد.