تغییرات اقلیمی و کنوانسیون‌های بین‌المللی آبوهوایی
تاریخ سیاره ما، زمین، سرشار از رویدادها و دگرگونی‌های شگفت‌انگیزی است که دنیای امروزی را شکل داده است. یکی از مهم‌ترین و دراماتیک‌ترین پدیده‌های تاریخ زمین، رویدادهای انقراض دسته‌جمعی است. این رویدادهای فاجعه‌بار به طور پراکنده در طول زمان زمین‌شناسی رخ داده‌اند و تأثیرات عمیقی بر تنوع حیات در سیاره ما داشته‌اند.
حمید نظری*: تاریخ سیاره ما، زمین، سرشار از رویدادها و دگرگونی‌های شگفت‌انگیزی است که دنیای امروزی را شکل داده است. یکی از مهم‌ترین و دراماتیک‌ترین پدیده‌های تاریخ زمین، رویدادهای انقراض دسته‌جمعی است. این رویدادهای فاجعه‌بار به طور پراکنده در طول زمان زمین‌شناسی رخ داده‌اند و تأثیرات عمیقی بر تنوع حیات در سیاره ما داشته‌اند. یک رویداد انقراض دسته‌جمعی با از بین رفتن تعداد درخور‌توجهی از گونه‌ها در یک منطقه جغرافیایی گسترده در یک بازه زمانی به نسبت کوتاه مشخص می‌شود که اغلب از هزاران تا میلیون‌ها سال در نوسان است. این رویدادها به‌عنوان نقاط عطف اصلی در مسیر تکاملی زمین برجسته می‌شوند که منجر به تغییرات درخور‌توجهی در ترکیب و پیچیدگی اکوسیستم‌های زیست‌کره می‌شود. عوامل گوناگونی در نابودی‌های دسته‌جمعی نقش داشته‌اند و رویدادهای مختلف در طول تاریخ به واسطه علل یا ترکیبی از عوامل گونه‌گون آغاز شده‌اند. یکی از دلایل احتمالی، برخورد سیارک یا دنباله‌دارهاست. شناخته‌شده‌ترین نمونه نابودی گروهی ناشی از ضربه، رویداد انقراض دوره کرتاسه-پالئوژن است که حدود 66 میلیون سال پیش رخ داده است. این امر سبب انقراض دایناسورهای غیر‌پرنده، همراه با بسیاری از گونه‌های دیگر شد.
باور دانشمندان بر این است که برخورد یک سیارک یا دنباله‌دار باعث آتش‌سوزی گسترده، باران اسیدی و یک سناریوی جهانی «زمستان هسته‌ای» شده است که منجر به فروپاشی اکوسیستم‌ها شده است. یکی دیگر از دلایل احتمالی انقراض دسته‌جمعی، فعالیت‌های آتشفشانی بزرگ‌مقیاس است. رویداد انقراض پرمین-تریاس که از آن به «مرگ بزرگ» نیز یاد می‌شود، شدیدترین رویداد نابودی دسته‌جمعی در تاریخ زمین است که حدود 252 میلیون سال پیش رخ داده و سبب از بین رفتن حدود 96 درصد از همه گونه‌های دریایی و 70 درصد از گونه‌های مهره‌داران خشکی شد. فوران‌های آتشفشانی عظیم در سیبری کنونی مقادیر زیادی گازهای گلخانه‌ای را آزاد کردند که منجر به تغییرات آبوهوایی درخور توجه، اسیدی‌شدن اقیانوس‌ها و تخریب زیستگاه شد.
تغییرات آبوهوایی، مستقل از فعالیت‌های آتشفشانی یا رویدادهای ناگهانی، می‌تواند به انقراض دسته‌جمعی کمک کند. برای مثال، رویداد انقراض پایان پرمین، با گرم‌شدن شدید زمین و تغییرات در سطح دریاها همراه بود. این تغییرات در شرایط محیطی سبب از بین رفتن زیستگاه گسترده و اختلال در اکوسیستم‌ها شد که نابودی بسیاری از گونه‌ها را در پی داشت.
دیگر عواملی که می‌توانند در انقراض دسته‌جمعی نقش داشته باشند، شامل تغییرات سریع در جغرافیای طبیعی و جریان‌های اقیانوسی است. برای نمونه، شکل‌گیری و تجزیه ابرقاره‌ها در طول تاریخ زمین پیامدهای گسترده‌ای بر توزیع گونه‌ها و توانایی آنها برای سازگاری با محیط‌های جدید داشته است. به طور مشابه، تغییر در الگوهای گردش جریان‌های اقیانوسی می‌تواند جریان مواد مغذی و رژیم‌های دمایی را مختل کند، بر اکوسیستم‌های دریایی تأثیر بگذارد و منجر به انقراض گروهی شود.
توجه به این نکته مهم است که انقراض‌های دسته‌جمعی حوادثی مجزا و محدود به گذشته‌های دور نیستند. درحالی‌که رویدادهایی که میلیون‌ها سال پیش سیاره ما را شکل دادند، توجه دانشمندان را به خود جلب کرد، هم‌اکنون نیز شاهد یک رویداد انقراض جمعی هستیم که اغلب از آن به‌عنوان «ششمین انقراض دسته‌جمعی» یاد می‌شود. با این تفاوت که این بار، محرک‌های اولیه فعالیت‌های انسانی هستند. تخریب زیستگاه، جنگل‌زدایی، صید بی‌رویه، آلودگی، تغییرات آب‌و‌هوا و دیگر عوامل انسانی باعث از بین رفتن درخور توجه تنوع زیستی در سراسر جهان شده است که در آن میزان انقراض گونه‌ها در مرتبه‌ای بالاتر از نرخ انقراض پس‌زمینه طبیعی برآورد می‌شود. درک رویدادهای نابودی گروهی انبوه و علل آنها برای درک ماهیت پویای بیوسفر زمین و تأثیری که فعالیت‌های انسانی می‌تواند بر آن داشته باشد، بسیار مهم است. این به‌عنوان یادآور تعادل ظریف زندگی در سیاره زمین و مسئولیتی است که متوجه ما به‌عنوان تنها ساکنان هوشمند سیاره در برابر محافظت و نگهداری از تنوع باورنکردنی گونه‌هایی است که در آن زندگی می‌کنند.
به طور خلاصه، رویدادهای انقراض دسته‌جمعی رویدادهای نادر اما درخور توجهی در تاریخ زمین هستند که منجر به از بین رفتن گونه‌های متعدد در دوره‌های زمانی کوتاه زمین‌شناسی شده است.
ششمین انقراض جمعی در حال انجام از آنجا که برگشت‌ناپذیر است، ممکن است جدی‌ترین تهدید زیست‌محیطی برای تداوم تمدن بشری باشد. جمعیت بی‌شماری از گونه‌های جانوری مهره‌داران به‌شدت در خطر نابودی در طی یک سده از بین رفته‌اند که نشان از نقش منفی و شتابان انسان در رخداد ششمین انقراض دسته‌جمعی دارد. سرعت‌گرفتن بحران انقراض به دلیل رشد سریع جمعیت انسانی و میزان مصرف ناگزیر و حتمی به نظر می‌رسد. افزون بر این، نابودی هر‌یک از گونه‌ها به سبب پیوند اکوسیستمی میان آنها سبب نابودی گونه‌های همساز و در تعامل خواهد شد. به عبارتی، در مناطقی که گونه‌های در حال ناپدید‌شدن متمرکز شده‌اند، به احتمال نابودی و فروپاشی تنوع زیستی در مقیاس منطقه‌ای رخ می‌دهد. این نتایج بر ضرورت تشدید انجام اقدامات جهانی گسترده برای نجات سامانه‌های حیاتی تأکید می‌کند. ششمین رخداد نابودی جهانی به دست انسان، نیاز به تلاش‌های حفاظتی و شیوه‌های پایدار برای کاهش از دست دادن تنوع زیستی و تضمین سلامت دراز‌مدت زمین را به گونه‌ای جدی طلب می‌کند.
برنامه‌ریزی سازمان ملل متحد در برابر تغییرات اقلیمی
افزون بر رویدادهای تاریخی نابودی‌های جهانی و انقراض گروهی، امروزه دانشمندان نگرانی‌هایی را درباره ششمین رویداد انقراض دسته‌جمعی دارند. باور بر این است که این رویداد بیشتر ناشی از فعالیت‌های انسانی است. تخریب زیستگاه، جنگل‌زدایی، بهره‌برداری بیش از حد از منابع، آلودگی، تغییرات آبوهوایی و دیگر عوامل انسانی منجر به از دست دادن درخور توجه تنوع زیستی در سراسر جهان می‌شود. نرخ انقراض گونه‌ها بسیار بیشتر از نرخ مرگ‌ومیر پس‌زمینه طبیعی برآورد می‌شود. ازاین‌رو تلاش‌های فوری حفاظتی و شیوه‌های پایدار برای کاهش بحران جاری تنوع زیستی و حفظ اکوسیستم‌های زمین برای نسل‌های آینده ضروری و انکارنشدنی است.
برای پاسخ به این مهم و چالش جهانی پیش‌روی انسان، رژیم بین‌المللی تغییرات اقلیمی در چارچوب کنوانسیون‌های سازمان ملل متحد درباره تغییرات آب‌و‌هوا در سال 1992، پروتکل 1997 کیوتو و توافق‌نامه پاریس 2015 (COP 21) و همچنین کنفرانس گلاسکو 2021 (COP 26) و تصمیمات متعدد تالی آن در شمار مفاد این اسناد شکل گرفت.
از این میان، به‌عنوان یکی از نخستین معاهدات بین‌المللی، چارچوب عملیاتی سازمان ملل متحد درباره تغییرات آب‌و‌هوا (UNFCCC) در اجلاس زمین که برای زمان خود پیمانی درخور توجه بود، در سال 1992 به تصویب رسید. به یاد داشته باشید که در سال 1994، زمانی که UNFCCC اجرائی شد، شواهد علمی کمتری نسبت به اکنون وجود داشت. UNFCCC خط بسیار مهمی را از یکی از موفق‌ترین معاهدات زیست‌محیطی چندجانبه در تاریخ (پروتکل مونترال، در سال 1987) به امانت گرفت: کشورهای عضو را ملزم می‌کرد که حتی در مواجهه با عدم قطعیت علمی در راستای منافع مشترک در ایمنی انسان عمل کنند. رژیم بین‌المللی تغییر اقلیم
(UNFCCC) با هدف نهایی جلوگیری از دخالت «خطرناک» انسان در سیستم آبوهوایی، امروزه با عضویت 198 کشور به‌عنوان طرفین کنوانسیون ازجمله ایران، دارای فراگیری به نسبت جهانی است.
ازجمله این اسناد، پروتکل کیوتو و موافقت‌نامه پاریس، نشانگر رویکردهای اساسی متفاوتی نسبت به سه موضوع اصلی است که رژیم بین‌المللی تغییر اقلیم از زمان آغاز مذاکرات چندجانبه با آنها دست‌وپنجه نرم کرده است. این مسائل عبارت‌اند از معماری و طراحی ابزارهای اقلیمی، شکل حقوقی ابزارهای اقلیمی و ماهیت حقوقی مقررات موجود در آنها و تمایز بین کشورها، به‌ویژه بین کشورهای توسعه‌یافته و در‌حال‌توسعه.
پروتکل کیوتو که در 11 دسامبر 1997 به تصویب رسید و در 16 فوریه 2005 عملیاتی شد، به طور خلاصه در چارچوب کنوانسیون سازمان ملل متحد درباره تغییرات آبوهوایی بر تعهد کشورهای صنعتی و اقتصادهای در حال گذار به محدود‌کردن و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای مطابق با اهداف فردی مورد توافق تأکید دارد.
توافق‌نامه پاریس که اغلب به‌عنوان توافق‌نامه پاریس یا توافق‌نامه آبوهوایی پاریس شناخته می‌شود، یک معاهده بین‌المللی درباره تغییرات آبوهوایی است که توسط 196 طرف در کنفرانس تغییرات آبوهوایی سازمان ملل متحد در سال 2015 به تصویب رسید و کاهش تغییرات آب‌و‌هوا، سازگاری و امور مالی را پوشش می‌دهد. از فوریه 2023، 195 عضو کنوانسیون چارچوب سازمان ملل متحد درباره تغییرات آب‌و‌هوا
(UNFCCC) طرف این توافق‌نامه هستند. از میان سه کشور عضو
UNFCCC که این توافق‌نامه را تصویب نکرده‌اند، تنها صادرکننده اصلی ایران است. ایالات متحده در سال 2020 از این توافق خارج شد، اما در سال 2021 دوباره به آن پیوست.
هدف بلندمدت دما در توافق‌نامه پاریس این است که افزایش میانگین دمای جهانی را به کمتر از دو درجه سانتی‌گراد بالاتر از سطح قبل از صنعتی‌‌شدن نگه دارد و ترجیحا افزایش را به 1.5 درجه سانتی‌گراد محدود کند که این امر به میزان درخور توجهی اثرات تغییرات آبوهوایی را کاهش می‌دهد. انتشار گازهای گلخانه‌ای باید در اسرع وقت کاهش یابد و تا اواسط قرن بیست‌ویکم به صفر برسد. برای باقی‌ماندن زیر 1.5 درجه سانتی‌گراد گرمایش جهانی، انتشار گازهای گلخانه‌ای باید تا سال 2030 تقریبا 50 درصد کاهش یابد. این مجموع سهم تعیین‌شده ملی هر کشور است.
توافق‌نامه پاریس هر‌یک از این موضوعات اصلی را به نوبه خود با تمرکز بر چگونگی حل این مسائل بررسی کرده و به‌عنوان اخلاقی‌ترین سند تنظیم‌شده انسانی در مسئولیت‌پذیری و نزدیکی کشورهای شمال و جنوب (برخوردار و کمتر برخوردار)، نشان‌دهنده یک تغییر گام درخور توجه در تلاش‌های جامعه بین‌المللی در برابر چالش‌های آبوهوایی است.
کنفرانس تغییرات آبوهوایی 2021 سازمان ملل متحد که بیشتر به‌عنوان COP26 شناخته می‌شود، بیست‌و‌ششمین کنفرانس تغییرات آبوهوایی سازمان ملل بود که در گلاسکو اسکاتلند بریتانیا برگزار شد.
این کنفرانس اولین کنفرانس پس از توافق پاریس COP21 بود که از طرفین انتظار داشت تعهدات بیشتری را برای کاهش تغییرات آبوهوایی بپذیرند. به دلیل عملکرد دیرهنگام هند و چین برای پایان‌دادن به یارانه‌های انرژی زغال‌سنگ و سوخت فسیلی، کنفرانس با تصویب قطع‌نامه‌ای سخت‌گیرانه‌تر از آنچه برخی پیش‌بینی می‌کردند، پایان یافت.
باوجود‌این، این پیمان اولین توافق اقلیمی بود که به‌صراحت متعهد به کاهش استفاده از زغال‌سنگ شد. این شامل عبارتی بود که کاهش فوری انتشار گازهای گلخانه‌ای را تشویق می‌کرد و به کشورهای در‌حال‌توسعه برای تطبیق با تأثیرات آبوهوایی وعده کمک مالی بیشتری به آب‌و‌هوا می‌داد. شوربختانه مصوبات این کنفرانس در سایه رکود اقتصادی ناشی از جهان‌گیری ویروس کرونا و بحران انرژی برآمده از یورش روسیه به اوکراین به میزان درخور توجهی از دستور کار کشورها خارج شده و تا حد چشمگیری رنگ باخت.
* کرسی یونسکو در مخاطرات زمین‌شناختی ساحلی، پژوهشکده علوم زمین
