سقوط روبل

‌بیش از 18 ماه از حمله روسیه به اوکراین و آغاز جنگ می‌گذرد و کم‌کم آثار و تبعات اقتصادی این جنگ و تحریم‌های غرب علیه مسکو درحال نمایان‌ترشدن است. براساس گزارش‌ها نرخ برابری روبل روسیه در ماه‌های اخیر کاهش زیادی داشته و بانک مرکزی این کشور در تلاش برای جلوگیری از سقوط وارد عمل شده است. تا‌به‌حال، دولت روسیه کنار ایستاده بود؛ زیرا روبل کاهشی به بودجه کمک می‌کرد؛ اما یک ارز ضعیف‌تر خطر افزایش قیمت‌ها را برای مردم عادی روسیه به همراه دارد. حالا با افزایش قیمت‌ها، دولت در‌نهایت برای متوقف‌کردن کاهش ارزش روبل دست به کار شده است. عمده‌ترین دلیل سقوط ارزش روبل روسیه را می‌توان این‌گونه توضیح داد که روسیه کمتر محصولی به خارج صادر می‌کند و بیشتر واردکننده است؛ اتفاقی که به دلیل کاهش درآمد حاصل از نفت و گاز طبیعی رخ داده است. در‌واقع افراد و شرکت‌های واردکننده کالا به روسیه در‌حال فروش روبل به ارزهای خارجی مانند دلار یا یورو هستند. فرایندی که باعث کاهش ارزش روبل می‌شود. با این وضعیت، مازاد تجاری روسیه کاهش یافته است. این در حالی است که پیش‌از‌این روسیه به دلیل قیمت بالای نفت و کاهش شدید واردات پس از حمله به اوکراین، شاهد مازاد تجاری بود. مازاد تجاری هم اصولا از پول ملی کشورها پشتیبانی می‌کند و باعث تقویت آنها می‌شود؛ اما قیمت نفت در سال جاری کاهش یافته و به دلیل تحریم‌های غرب، از‌جمله سقف قیمت محصولات نفتی مانند گازوئیل، فروش نفت برای روسیه دشوارتر شده است. در‌همین‌حال، واردات پس از نزدیک به یک‌سال‌و نیم جنگ، شروع به بهبود کرده؛ چراکه روس‌ها راه‌هایی برای دور‌زدن تحریم‌ها پیدا کرده‌اند. در‌واقع برخی از مبادلات تجاری تغییر مسیر داده است؛ آن‌هم با کشورهای آسیایی که در تحریم‌ها حضور ندارند. همچنین واردکنندگان راه‌هایی برای ارسال کالا از طریق کشورهای مجاور مانند ارمنستان، گرجستان و قزاقستان پیدا کرده‌اند؛ اما هم‌زمان، روسیه هزینه‌های دفاعی را افزایش داده و برای مثال، پول را به شرکت‌های اسلحه‌سازی تزریق کرده است. در‌این‌میان بانک مرکزی روسیه برای مبارزه با تورم، اول از همه نرخ بهره را افزایش داد. روبل ضعیف‌تر، تورم را بدتر و واردات به پول روسیه را گران‌تر می‌کند. ضعف روبل به‌طور فزاینده‌ای به قیمت‌هایی که مردم می‌پردازند منتقل می‌شود؛ به‌همین‌ترتیب هم تورم در سه ماه گذشته به ۷.۶ درصد رسید. از سوی دیگر، نرخ بهره بالاتر، دریافت وام را گران‌تر می‌کند و این مسئله، تقاضای داخلی برای کالاها از‌جمله واردات را محدود می‌کند؛ بنابراین بانک مرکزی در تلاش است تا تب‌و‌تاب اقتصاد داخلی را کم کند تا تورم کاهش یابد. به‌این‌ترتیب، پس از اینکه کاهش ارزش روبل از سوی مشاور اقتصادی کرملین مورد انتقاد قرار گرفت، در یک نشست اضطراری، نرخ بهره از ۸.۵ درصد به ۱۲ درصد افزایش یافت.

تحریم‌ها علیه روسیه

تحریم‌ها حتی اگر اقتصاد را فلج نکنند؛ اما تأثیر می‌گذارند. صادرات و ارزش روبل روسیه کاهش یافته؛ چراکه متحدان غربی، نفت روسیه را تحریم کرده و سقف قیمتی بر صادرات نفت به کشورهای غیرغربی اعمال کرده‌اند. تحریم‌ها مانع از آن می‌شود که شرکت‌های بیمه‌ای یا کشتی‌رانی که عمدتا درغرب مستقر هستند، نفت روسیه را بالای ۶۰ دلار در هر بشکه حمل کنند. سقف قیمتی و تحریم، روسیه را مجبور کرده که نفت خود را با تخفیف بفروشد و پول بیشتری برای به‌دست‌آوردن ناوگان نفتکش‌های مخفی که می‌شود با آنها تحریم‌ها را دور زد، بپردازد. به گزارش مدرسه اقتصاد کی‌یف، درآمد نفتی روسیه در نیمه اول سال جاری ۲۳ درصد کاهش یافت. با‌این‌حال مسکو همچنان ۴۲۵ میلیون دلار در روز از فروش نفت، درآمد دارد. کریس ویفر، مدیرعامل شرکت مشاوره اقتصادی ماکرو-ادویزوری، به یورونیوز می‌گوید که روسیه دچار بحران اقتصادی نیست. او ادامه داد: «کاهش روبل تا حدی بازتابی از تأثیر تحریم‌هاست؛ اما نشان‌دهنده یک بحران اقتصادی اساسی نیست». سقوط روبل در‌واقع به بودجه دولت کمک کرده است. سقوط روبل به معنای روبل بیشتر در ازای هر دلار درآمد حاصل از نفت و سایر محصولاتی است که روسیه می‌فروشد. این امر باعث تقویت هزینه‌های نظامی و برنامه‌های اجتماعی با هدف کاهش تأثیر تحریم‌ها بر مردم روسیه می‌شود. تورم ناشی از کاهش ارزش روبل به‌شدت به افراد کم‌درآمد ضربه می‌زند؛ زیرا آنها بیشتر برای نیازهای ضروری مانند غذا هزینه می‌کنند. در‌حالی‌که نرخ بهره بالاتر، رشد اقتصادی را کاهش می‌دهد و فشار بر قیمت‌ها را کم می‌کند،‌ بعید است که دولت از هزینه‌های نظامی عقب‌نشینی کند. سفرهای خارجی که اکثر اقلیت‌ها در شهرهای بزرگی مانند مسکو و سن‌پترزبورگ از آن لذت می‌برند، با روبل ضعیف، بسیار گران تمام می‌شود؛ اما نیکولای روبتسوف، دانشجوی ۲۰‌ساله روسی می‌گوید که از سقوط ارزش روبل ناراحت نشده است. او ادامه داد: «همه اینها موقتی است. من فکر می‌کنم همه چیز به‌زودی به حالت عادی بازمی‌گرد. فکر نمی‌کنم این وضعیت طولانی شود».

کنترل پوتین بر واگنر

با وجود نمایان‌شدن اثرات بلندپروازی‌های پوتین بر اقتصاد روسیه، مسکو ظاهرا نه‌تنها قصد ندارد دست از ادامه تجاوز خود به خاک اوکراین بردارد؛ بلکه گزارش‌ها حاکی از این است که پوتین می‌خواهد به‌طور مستقیم بر عملیات مزدورهای واگنر در قاره آفریقا هم نظارت کند. یکی از مهم‌ترین اهرم‌های این گسترش، گروه شبه‌نظامی واگنر بود که تا مدت‌ها ارتباطش با کرملین انکار می‌شد؛ اما امروز بسیاری بر این باورند که گروه «مزدورهای واگنر» اهرمی برای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، بود. در‌ پی اعلام خبر کشته‌شدن رهبر این گروه، یوگنی پریگوژین، اکنون این سؤال پیش آمده است که سرانجام نیروهای واگنر به‌ویژه در مناطق حساسی مثل قاره آفریقا و خاورمیانه چه خواهد شد؟ بلومبرگ در گزارشی می‌نویسد که چگونه پوتین در‌ پی کشته‌شدن پریگوژین، به‌سرعت قصد دارد واگنر را تحت کنترل خود درآورد. یک منبع نزدیک به وزارت دفاع روسیه و دو منبع نزدیک به واگنر که بدون افشای نام با بلومبرگ صحبت کردند، می‌گویند یک شرکت مقاطعه‌کار مسلح که با وزارت دفاع ارتباط دارد، قرار است عملیات واگنر در جمهوری آفریقای مرکزی را برعهده بگیرد. یک فرد نزدیک به کرملین و یک فرد دیگر نزدیک به وزارت دفاع به این خبرگزاری گفتند که تمام شبکه‌های محرمانه واگنر در خارج از روسیه قرار است تحت کنترل و فرماندهی ارتش روسیه قرار بگیرند تا بین ارتش و واگنر دوگانگی دیگری پیش نیاید. این دوگانگی از طرفی به کرملین اجازه می‌داد نقش خود در عملیات واگنر را انکار کند؛ اما از طرف دیگر به دلیل فضا و قدرتی که به پریگوژین بخشیده بود، نتیجه‌اش تلاش نافرجام او برای انجام کودتا در ماه ژوئن بود. پوتین در اواخر هفته گذشته فرمانی امضا کرد که به موجب آن، مزدوران واگنر و دیگر نیروهای مزدبگیر باید به دولت روسیه سوگند وفاداری یاد کنند. به گفته منبع نزدیک به کرملین، این پس از آن است که یک مقام نظامی ارشد روسیه به لیبی و سوریه رفت تا مطمئن شود که فعالیت‌ نظامی روس‌ها در این کشورها که پیش‌ازاین واگنر انجام می‌داد، همچنان تحت سیطره مسکو است. کارشناسان می‌گویند اینکه عملیات واگنر به‌‌طور مستقیم‌ تحت کنترل مسکو قرار بگیرد، پیش‌بینی‌پذیر بود. عالیا ابراهیمی، کارشناس شورای آتلانتیک، به بلومبرگ می‌گوید: «همیشه انتظار همین بود که گروه یاغی واگنر تحت سلطه کرملین قرار بگیرد؛ اما خبر بد برای پوتین این است که او اکنون شخصا مسئول خلافکاری‌های واگنر و در ضمن خطرات موجود است». واگنر در لیبی حدود دو هزار نیرو دارد که مهم‌ترین مسئولیت آنها حفاظت از تجهیزات انرژی تحت کنترل ژنرال خلیفه حفتر است، نیروی نظامی متحد با مسکو که بخش‌های شرقی لیبی را در اختیار دارد و در جدال با دولت مرکزی است. لیبی عضو اوپک است و حدود ۴۰ درصد کل ذخایر نفت قاره آفریقا در این کشور قرار دارد. فشار آمریکا بر حفتر برای اخراج نیروهای روس تاکنون ناموفق بوده است. حدود دو هزار نیروی نظامی واگنر نیز در جمهوری آفریقای مرکزی حضور دارند و از سال ۲۰۱۸ از دولت رئیس‌جمهوری فاستین آرشانژ توآدرا دفاع می‌کنند. این نیروها کنترل یک معدن مهم طلا را نیز در اختیار دارند. بلومبرگ با اشاره به حضور پریگوژین در این کشور، آن ‌را «الگویی جدید برای سیاست خارجه روسیه» می‌داند. واگنر درواقع در ازای دسترسی به منابع طبیعی، به انجام کارزارهای خشن و وحشیانه در دفاع از رئیس‌جمهوری این کشور اقدام می‌کرد. به‌همین‌دلیل توانست علاوه بر این کشور در چند کشور آفریقایی دیگر مانند سودان و مالی نیز وارد شود و معادلات قدرت در قاره آفریقا را تغییر دهد. پریگوژین به روابط خصوصی و نزدیک با رهبران آفریقا به‌ویژه در جمهوری آفریقای مرکزی معروف بود؛ اما مقامات آفریقایی می‌گویند توافق دولت‌ها با فدراسیون روسیه است و نه با واگنر و به‌همین‌دلیل برای همکاری با هر مقامی که مسکو بفرستد، آماده‌اند. فیدل گوآنجیکا، مشاور ارشد توآدرا، در پاسخ به اینکه آیا عملیات واگنر در جمهوری آفریقای مرکزی به نهادهای تحت تسلط وزارت دفاع روسیه قابل ‌انتقال است یا خیر، گفت: «پیغام رئیس‌جمهوری پوتین همین است». دولت و وزارت دفاع روسیه واکنشی به این گزارش نشان نداده‌اند.

تاریخ به روایت پوتین

روسیه از روز گذشته برنامه درسی با استاندارد جدید را به اجرا می‌گذارد که بر‌اساس‌آن، در مدارس متوسطه، درس تاریخ شامل بخش‌هایی درباره جنگ در اوکراین می‌شود که از آن به‌عنوان «عملیات نظامی ویژه» نام برده شده است. ازجمله مطالب دیگری که در این برنامه درسی گنجانده شده،‌ اشاره به اعمال تحریم‌ها علیه روسیه از طرف آمریکا و متحدانش است که اقدامی «غیرقانونی» توصیف شده است. همچنین به‌عنوان بخشی از یک واحد درسی به نام «ایمنی زندگی»، آموزش نظامی پایه برای دانش‌آموزان در نظر گرفته شده که در آن به دانش‌آموزان نحوه استفاده از سلاح کلاشنیکف و نارنجک دستی آموزش داده می‌شود. پیش‌تر روزنامه گاردین هم در گزارشی با اشاره به ارائه کتاب‌های درسی تاریخ جدید گفته بود که کرملین کنترل خود را بر روایات تاریخی در مدارس در دوران ولادیمیر پوتین تشدید کرده؛ روندی که از زمانی که رئیس‌جمهور روسیه جنگی تمام‌عیار را علیه اوکراین در اوایل سال ۲۰۲۲ آغاز کرد، به‌شدت شتاب گرفته است. سرگئی کراوتسوف، وزیر آموزش روسیه، هم با ارائه این کتاب تاریخ جدید در کنفرانسی مطبوعاتی گفته که این مطالب با هدف «انتقال اهداف تهاجم به اوکراین ‌به دانش‌آموزان است». او همچنین گفت که «این کتاب در کمتر از پنج ماه نوشته شده و پس از پایان عملیات نظامی ویژه در اوکراین و پس از پیروزی ما، این کتاب را تکمیل خواهیم کرد».