کرامت انسان و معنای «حقوق بشر اسلامی»

در کشور ما حقوق بشر مفهوم ناشناخته‌ای نیست؛ اندیشمندانی پیشینه آن را به ایران باستان نسبت داده‌اند و منشور کورش را اولین اعلامیه حقوق بشر می‌دانند. کورش مؤسس سلسله هخامنشی از‌جمله پادشاهانی است که نام نیک در تاریخ دارد. سیدمحمدحسین طباطبایی در کتاب «تفسیر المیزان» او را همان «ذوالقرنین» بیان‌شده در قرآن می‌داند. او اعلامیه‌ای صادر کرد و دستور داد آن را بر استوانه‌ای سفالی حک کنند. به شکل خلاصه وی بیان می‌دارد که اراده کرده تا امکان دهد به ملتی که تاکنون تحت ستم ستمگران بوده با امنیت خاطر به زندگی خود ادامه دهد. در سپهر جهانی، ریشه‌های حقوق بشر به مفهوم امروزین در «اعلامیه استقلال ایالات متحده آمریکا» (1776 میلادی) و «اعلامیه حقوق بشر و شهروند فرانسه» (1789 میلادی) بازمی‌گردد. در بخشی از اعلامیه استقلال آمریکا آمده است: «ما این حقایق را بدیهی می‌دانیم که همه انسان‌ها برابر آفریده شده‌اند و برخی حقوق غیرقابل‌انکار توسط پروردگار به آنها اعطا شده است، از‌جمله این موارد حق زندگی، آزادی و جست‌وجوی خوشبختی است» و در ماده اول اعلامیه فرانسه می‌خوانیم: «انسان‌ها آزاد به دنیا آمده‌اند و آزاد با حقوق برابر باقی خواهند ماند. تفاوت‌های اجتماعی تنها در‌صورتی‌که صلاح همگانی در میان باشد، می‌توانند وضع شوند».

با تشکیل سازمان ملل متحد، «اعلامیه جهانی حقوق بشر» در 10 دسامبر 1948 میلادی به تصویب مجمع عمومی این نهاد رسید. اعلامیه شامل یک مقدمه و 30 ماده و با وجود انتقادات وارده بر آن، مبنای عمل جامعه بین‌المللی قرار گرفته است. در بخشی از مقدمه آمده است: «مجمع عمومی این اعلامیه جهانی حقوق بشر را آرمان مشترک تمام مردمان و ملت‌ها اعلام می‌کند تا همه افراد و تمام نهادهای جامعه این اعلامیه را همواره در نظر داشته باشند و بکوشند که به یاری آموزش‌و‌پرورش، رعایت این حقوق و آزادی‌ها را گسترش دهند و با تدابیر فزاینده ملی و بین‌المللی، شناسایی و اجرای جهانی و مؤثر آنها را چه در میان مردمان کشورهای عضو و چه در میان مردم سرزمین‌هایی که در قلمرو آنها هستند، تأمین کنند». از آنجایی که این اعلامیه به کلیات می‌پردازد، دو معاهده مشهور به «میثاق بین‌المللی مربوط به حقوق مدنی و سیاسی» و «میثاق بین‌المللی مربوط به حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسید که کشورها به آن بپیوندند.

پیش از انقلاب اسلامی و با تصویب قانون اساسی مشروطه (بدیهی است قبل از زمان تنظیم اعلامیه جهانی حقوق بشر) اصولی مشابه که به حقوق انسانی افراد بپردازد دیده می‌شود. برای نمونه در اصل دوازدهم متمم قانون اساسی مشروطه بیان شده است: «حکم و اجرای هیچ مجازاتی نمی‌شود مگر به موجب قانون» یا در اصل سیزدهم: «منزل و خانه هرکس در حفظ و امان است. در هیچ مسکنی قهرا نمی‌توان داخل شد مگر به حکم و ترتیبی که قانون مقرر نموده». دولت ایران به عنوان یکی از مؤسسان سازمان ملل متحد، در سال 1354 به هر دو میثاق پیوست که همچنان در نظام حقوقی ما معتبر است. پس از انقلاب اسلامی، اولین کاربرد مفهوم حقوق بشر در بهمن 1357 در کلام بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران می‌شنویم که بیان کردند: «سلطنت خلاف حقوق بشر است» و این جمله تیتر روزنامه «اطلاعات» هم شد. با تصویب قانون اساسی در آذرماه 1358، بخشی از مفاهیم حقوق‌بشری در اصول مختلفی تجلی یافت؛ در بند «ششم» اصل دوم به «کرامت و ارزش والای انسانی و آزادی توأم با مسئولیت او...» اشاره شده یا در اصل نوزدهم بیان شده است: «مردم ایران از هر قوم و قبیله که باشند، از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ، نژاد، زبان و مانند اینها سبب امتیاز نخواهد بود».

حقوق بشر در معنای واقعی خود و با فرض فطری‌بودن، مقید به هیچ حد و مرز جغرافیایی، نژادی، مذهبی و طبقاتی نیست. سازمان کنفرانس اسلامی (درحال‌حاضر با نام «سازمان همکاری‌های اسلامی») در تاریخ پنج آگوست 1990 میلادی (15 مرداد 1369 خورشیدی) در پایتخت مصر اعلامیه‌ای شامل مقدمه و 25 ماده به تصویب رساند که به «اعلامیه حقوق بشر اسلامی» یا «اعلامیه قاهره» مشهور بوده و هدف آن مطابقت حقوق و آزادی‌ها با شریعت اسلام است که می‌تواند با تفاسیری عرصه را بر پاره‌ای از حقوق اعلام‌شده در اعلامیه جهانی حقوق بشر تنگ کند. در تقویم رسمی ایران، روز تصویب این اعلامیه به نام «حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» نام‌گذاری شد. امسال در همین روز کاظم غریب‌آبادی، دبیر ستاد حقوق بشر جمهوری اسلامی ایران، در نشستی گفت: «در زمینه تدوین مبانی حقوق بشر اسلامی هم در بین کشورهای اسلامی و هم در بین جامعه خودمان در جمهوری اسلامی ایران نقطه ضعف داریم. البته در داخل کتب و مقالاتی در زمینه حقوق بشر اسلامی تألیف شده است‌ اما اینها به ادبیات حقوق بشر بین‌المللی راه پیدا نکرده و هنجارسازی نکرده است» (خبرگزاری ایسنا – 15 مرداد 1402). اصطلاح «حقوق بشر اسلامی» ممکن است در ظاهر ساده به نظر برسد‌ اما همان‌طورکه در صحبت‌های کاظم غریب‌آبادی هم مشاهده می‌شود، نیازمند روشن‌شدن مبانی فکری آن و نسبتش با اعلامیه جهانی حقوق بشر است.