انتخابات تناسبی؛ مزایا و معایب

 مدتی است که طرح پرحاشیه و البته مهم اصلاح موادی از قانون انتخابات مجلس در دستور کار اهالی بهارستان قرار دارد. از آنجایی که موضوع فوق ظاهرا برای برخی از اهمیت ویژه‌تری برخوردار است، با وجودی که پنج نوبت این طرح اصلاحی به منظور رفع ایراد از صحن به کمیسیون شوراها و امور داخلی بازگشته است، باز برای ششمین بار با اصرار این جریان، پس از تغییر موادی از آن و اصلاحات صورت‌گرفته در دستور صحن قرار گرفت. از‌این‌رو جدای از همه حرف‌وحدیث‌ها و موافقت‌ها و مخالفت‌های متعدد نسبت به این طرح اصلاحی در میان نمایندگان و فعالان سیاسی، خانه ملتی‌ها با الحاق یک ماده به طرح برگزاری انتخابات تناسبی برای نخستین بار در تهران، با 161 رأی موافق، 71 رأی مخالف و سه رأی ممتنع از مجموع 249 نماینده حاضر در جلسه موافقت کردند؛ یعنی در صورت تأیید این مصوبه از سوی شورای نگهبان، انتخابات تناسبی در انتخابات پیش‌روی مجلس که 11 اسفند ماه برگزار می‌شود، در تهران به اجرا درمی‌آید. مجلسی‌ها هدف خود از اصلاح قانون انتخابات به صورت تناسبی در تهران را «افزایش مشارکت و رقابتی‌ترشدن انتخابات و همچنین احقاق حق رأی‌دهندگان با هر گرایش سیاسی و در نهایت، فعال‌شدن احزاب دانسته‌اند»؛ اما تجربه ثابت کرده که گاهی در کنار هر هدف مثبتی که تبیین می‌شود، احیانا اهداف و نیات سیاسی نیز نهفته است که باید آنها هم مدنظر افکار عمومی قرار گیرد. به نحوی که برخی فعالان سیاسی این مصوبه مجلس را تلاش طیف اکثریت فعلی مجلس برای فراهم‌کردن زمینه و مقدمات حضور دوباره خود و برخی افراد خاص، در انتخابات مجلس دوازدهم توصیف کرده‌اند؛ مصوبه‌ای که علاوه بر مزایای یادشده، البته معایبی هم دارد که به آنها در ادامه اشاره خواهد شد.

 انتخابات تناسبی یعنی چه؟

اگر بخواهیم مصوبه مجلس درباره انتخابات تناسبی را به زبان ساده توصیف کنیم، به این معناست که احزاب و لیست‌ها به میزان نسبت آرای خود از کل آرا، از کرسی‌های مجلس سهم می‌برند؛ یعنی برای شهر تهران که گرایش‌های سیاسی مختلفی اعم از اصلاح‌طلب یا اصولگرا وجود دارد، مثل مجالس دهم و یازدهم ماهیت «همه یا هیچ» اتفاق نمی‌افتد که همه نمایندگان مجلس اصلاح‌طلب یا اصولگرا باشند. نکته مهم دیگری که نمایندگان در توضیح انتخابات تناسبی به «شرق» گفتند، این است که نظام انتخاباتی تناسبی، مانع از حاکمیت یک حزب یا گروه خاص بر جامعه می‌شود؛ چراکه به نسبت درصدی که افراد و لیست‌ها و احزاب نسبت به کل آرای مأخوذه کسب کرده‌اند، احزاب در مجلس کرسی دارند و یک جریان سیاسی خاص میدان‌دار مجلس نخواهد بود؛ بنابراین موافقان انتخابات تناسبی آن را بهترین راه برای احترام به تفکراتی می‌دانند که در جامعه مقبولیتی حداکثری دارند و از طرفی دیدن حق و حقوق جریان‌های سیاسی و احزاب مختلفی است که می‌توانند از این پس در مجلس نماینده داشته باشند. هرچند که باید تا پایان دوره چهارساله با ارائه برنامه از نماینده خود حمایت کنند و البته پاسخ‌گوی عملکرد او نزد افکار عمومی در مجلس نیز باشند.

انتخابات تناسبی برای بالا نگه‌داشتن کرکره فعالیت احزاب است

از‌این‌رو به دلیل اهمیت موضوع، برای توضیح بیشتر و بیان واضح‌تر مصوبه فوق، با برخی نمایندگان گفت‌وگو کردیم. محمدحسن آصفری، عضو کمیسیون امور داخلی کشور و شوراهای مجلس، انتخابات تناسبی را «باعث تشدید نقش احزاب و دیده‌شدن آنها در انتخابات» می‌داند. نماینده اراک در گفت‌وگو با «شرق» در‌این‌باره گفت: «این روش، علاوه بر پررنگ‌ترشدن نقش احزاب در انتخابات، مجلس را نیز از تک‌صدایی خارج می‌کند».

او ادامه داد: «این مدل انتخاباتی، زمینه‌ای است برای اینکه احزاب شناسنامه‌دار با برنامه وارد انتخابات شوند و نیروهای خود را معرفی کنند. تا به این واسطه پارلمان احزاب پاسخ‌گوی مطالبات مردم به دلیل معرفی ائتلاف‌های‌شان به مجلس باشند. همچنین این‌طور نشود که احزاب فقط زمان انتخابات کرکره فعالیت‌شان را بالا بدهند؛ بلکه برای مدت چهار سال فعال بمانند و برنامه‌هایی درحوزه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و حتی سیاست خارجی داشته باشند». نماینده مردم اراک در مجلس یازدهم اضافه کرد: «به اعتقاد من اینکه این نوع انتخابات را از تهران شروع کنیم، کار خوبی است و در ادوار بعد می‌تواند برای همه کشور گسترش یابد و برای حوزه‌هایی با دو کرسی هم اجرائی شود». آصفری در توضیح جزئیات این مصوبه گفت: «در انتخابات تناسبی یک لیست مستقلین هستند و کسانی که بیش از 50 درصد آرا را کسب کرده‌اند، که کنار گذاشته می‌شوند. بعد احزابی که شناسنامه‌دار هستند و با لیست ائتلافی در انتخابات شرکت کرده‌اند؛ بنابراین جمع آرا که مشخص شد، به نسبت آرایی که هر حزب به دست آورده، کرسی در اختیارشان قرار داده می‌شود».

او ابراز امیدواری کرد که شورای نگهبان این مصوبه مجلس را تصویب کند تا برای انتخابات پیش‌روی مجلس به اجرا درآید.

 انتخابات تناسبی، مناسب شهرهای کوچک نیست

جلیل رحیمی‌جهان‌آبادی، نماینده مردم تایباد و باخرز در مجلس یازدهم، هم اگرچه انتخابات تناسبی در تهران را اقدام خوب و مؤثری می‌داند؛ اما در گفت‌وگو با «شرق» به معایب آن برای شهرهای کوچک اشاره کرد و گفت: «به اعتقاد من انتخابات تناسبی در شهرهای بزرگ دارای چند نماینده مثل تهران خوب است. از این نظر که هر لیست به تناسب، تعدادی نماینده در مجلس دارد و اتفاقات مجالس دهم و یازدهم که یا همه نمایندگان مجلس اصلاح‌طلب یا اصولگرا باشند، تکرار نمی‌شود؛ چراکه مردم تهران صرفا نه همه اصلاح‌طلب‌اند، نه اصولگرا؛ بنابراین از هر دو طیف می‌توانند در مجلس نماینده داشته باشند».

او این روش انتخابات را مناسب شهرهای کوچک ندانست و افزود: «اگر برای شهرهای کوچک انتخابات تناسبی یا استانی برگزار شود، خطرناک است و گروه‌های اقلیت و گروه‌هایی که وزن کمتری دارند، از رقابت حذف می‌شوند».

این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در نهایت گفت که البته بعید می‌داند این مصوبه به تأیید شورای نگهبان برسد و به اعتقاد او شورای نگهبان انتخابات تناسبی را رد خواهد کرد.

انتخابات تناسبی یعنی رویکرد حزب‌محوری به جای شخص‌محوری در انتخابات

اما علی بابایی‌کارنامی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس یازدهم، به دفاع تمام‌قد از انتخابات تناسبی پرداخت و در گفت‌وگو با «شرق» این شیوه انتخاباتی را برای فعال نگه‌داشتن دائمی احزاب لازم و ضروری دانست. این عضو کمیسیون اجتماعی مجلس در توضیح انتخابات تناسبی که قرار است در صورت تأیید شورای نگهبان به طور آزمایشی در تهران اجرا شود، گفت: «انتخابات تناسبی روش خوبی است و ای کاش همان ابتدا که نظر نمایندگان این بود که برای سه یا چهار کرسی به بالا به تصویب برسد، اعمال می‌شد؛ چرا‌که این نوع انتخابات تناسبی، نقش احزاب کشور در انتخابات را پررنگ‌تر می‌کند».

نماینده ساری در مجلس یازدهم در توضیح بیشتر انتخابات تناسبی گفت: «طبق این مصوبه، محاسبه می‌کنند هر لیست به نسبت کل آرای مأخوذه چند درصد رأی آورده است و آن حزب به همان نسبت می‌تواند کرسی مجلس را در اختیار داشته باشد و سهم ببرد؛ یعنی اگر لیستی 60 درصد آرا را کسب کرده باشد، این‌طور نیست که کل لیست برنده وارد مجلس شود؛ بلکه به تناسب درصد رأیی که کسب کرده است، می‌تواند در مجلس نماینده داشته باشد».

او اضافه کرد: «درصد باقی‌مانده به لیست‌های دیگر طبق میزان رأیی که داشته‌اند، اختصاص داده می‌شود؛ ضمن اینکه اگر کسی مستقل باشد و رأی لازم را کسب کرده باشد، هم می‌تواند در مجلس کرسی خود را داشته باشد».

نکته‌ای که بابایی به آن به‌عنوان یک حسن انتخابات تناسبی اشاره کرد، از نظر دیگر نمایندگان از‌جمله رحیمی‌جهان‌آبادی نقطه ضعف و منفی این روش انتخابات است؛ چرا‌که با این روش عملا مستقلین و گروه‌های اقلیت و کوچک‌تر امکان رقابت را از دست می‌دهند. به عبارتی این روش به گروه‌گرایی دامن می‌زند و باعث حذف مستقلین می‌شود که خارج از لیست و حزب هستند. بابایی‌کارنامی همچنین در ادامه گفت‌وگو با «شرق» در پاسخ به اینکه آیا اصلا چیزی به‌عنوان حزب سیاسی در کشور داریم که حالا قرار باشد ظرفیت انتخابات و معرفی نامزدها را به این احزاب بسپاریم؟ بیان کرد: «احزاب ما عادت کرده‌اند تا کاری را شروع نکنیم، فعال نشوند. احزاب ما در‌حال‌حاضر انگیزه ندارند و اگر بدانند در انتخاباتی از پیش بازنده هستند، چرا باید ورود کنند؟ مگر اینکه بدانند تلاش‌شان نتیجه‌بخش است».

این عضو کمیسیون اجتماعی مجلس به نکته دیگری اشاره کرد و گفت: «یکی دیگر از معایب فعلی، فردمحوربودن احزاب است. در‌حالی‌که احزاب و تشکل‌های سیاسی ظرفیت دارند و این انتخابات تناسبی برای این است که هیچ جریان سیاسی بازنده نباشد و همه به نسبت تلاش‌شان و رأیی که کسب می‌کنند، بتوانند در مجلس کرسی به دست آورند».

او تأکید کرد: «وقتی احزاب روی کار بیایند، رقابت‌ها منطقی‌تر می‌شوند و در این صورت مشارکت‌ها فنی‌تر و بیشتر خواهد شد و در نهایت هم انتخابات از شخص‌محوری به حزب‌محوری و تفکرمحوری تغییر شکل می‌دهد». او نیز مثل سایر نمایندگان اظهار امیدواری کرد که مصوبه فوق به تأیید شورای نگهبان برسد تا در انتخابات پیش‌رو اجرائی شود.

البته جدای از مزایای مصوبه فوق که برخی به آن اشاره کردند، این مصوبه همان‌طور که به برخی از آنها اشاره کردیم، مشکلاتی هم دارد. در ادامه این ایرادها می‌توان به همان گروه‌گرایی که در تضاد با معنای واقعی هدف تحزب است، اشاره کرد. همچنین برخی استفاده‌نکردن از حق رأی واقعی برای رأی‌دهندگان را در این نوع انتخابات لحاظ کرده‌اند؛ چرا‌که نامزدهای مستقل در این نوع انتخابات جایگاه و شانسی برای انتخاب ندارند. همچنین می‌توان نبود ارتباط مستقیم رأی‌دهندگان با نماینده احزاب را ایراد دیگر انتخابات تناسبی دانست؛ چرا‌که این ارتباط مستقیم بین مردم و این گزینه قطع شده و پاسخ‌گوی واقعی در واقع حزب و گروه حمایت‌کننده خواهند بود، نه خود شخص و نماینده‌ای که مردم به او رأی داده‌اند. با همه این توصیفات و بیان محاسن و معایب، باید در نهایت منتظر بود و دید شورای نگهبان چه واکنشی نسبت به مصوبه فوق نشان می‌دهد و چه تصمیمی را در‌این‌باره اتخاذ می‌کند.