آیا استانبول کاندیدای بعدی است؟

‌ 1- زمین‌لرزه‌های بزرگ بامداد روز دوشنبه ششم فوریه 2023 (17بهمن 1401) در جنوب ترکیه و شمال سوریه تلفات و خسارات فراوانی بر جای گذاشته و هزاران نفر را در پهنه رومرکزی به کام مرگ کشاند. نیروهای امدادی در حال جست‌وجوی آوار ساختمان‌ها برای یافتن بازماندگانی هستند که با سرمای شدید زمستان و همچنین قطعی برق و آب و وحشت ناشی از پس‌لرزه‌های ادامه‌دار آن روبه‌رو هستند. بیم آن می‌رود که به دلیل خرابی گسترده بر روی منطقه جمعیتی در پهنه کانونی با حدود 750 هزار نفر جمعیت، حدود 50 تا 70 هزار نفر از مردم در ترکیه و در ناحیه مرزی سوریه کشته شده باشند. زلزله اول با بزرگای 7.8 در ساعت 4:17 نزدیکی نورداغی -نه‌چندان دور از شهر غازیانتپ- رخ داد. این زلزله در سوریه خساراتی سنگین بر جای گذاشت و همچنین در عراق، لبنان، فلسطین، مصر و قبرس و حتی بخش‌هایی از غرب ایران احساس شد. 9 ساعت بعد از این زمین‌لرزه زلزله دوم با بزرگای 7.5 روی روند گسلی متفاوت، با راستای شرقی-غربی و بر اثر تحریک در زلزله اول رخ داد. زمین‌لرزه اول در ژرفای حدود 18‌کیلومتری در سامانه گسلی آناتولی شرقی رخ داد.

2- سابقه زلزله‌های مهم در امتداد سامانه گسله آناتولی شرقی EAFZ به ترتیب در 29 نوامبر 1114 با بزرگای 7.8 و 28 مارس 1513 با بزرگای 7.4 و دوم مارس 1893 با بزرگای 7.1 و زلزله چهارم دسامبر 1905 با بزرگای 6.8 شناخته می‌شود و تا ششم فوریه 2023 یک نبود لرزه‌ای مهم به‌ویژه در انتهای جنوب غربی این سامانه گسله وجود داشت که با زلزله بامداد ششم فوریه به پایان رسید.

3- سه ورقه زمین‌ساختی اصلی (عربی، آناتولی/اوراسیا و آفریقا) مسئول لرزه‌خیزی و زمین‌ساخت در خاورمیانه و منطقه اطراف ترکیه هستند. برخورد ورقه‌های عربی و ایران‌/اوراسیا در ناحیه ایران، رشته‌کوه زاگرس را به طول تقریبی هزارو 500 کیلومتر تشکیل می‌دهد که از کل غرب ایران می‌گذرد و تا شمال‌شرقی عراق امتداد می‌یابد. برخورد ورقه‌های عربی و اوراسیا نیز باعث کوتاه‌شدن پوسته در رشته‌کوه‌های البرز و کپه‌داغ در شمال ایران به میزان حدود سه سانتی‌متر در سال می‌شود. در امتداد حاشیه شرقی منطقه مدیترانه تعامل پیچیده‌ای بین ورقه‌های آفریقا، عربستان و اوراسیا وجود دارد. شکاف و بازشدگی دریای سرخ یک مرکز گسترش بین ورقه‌های آفریقا و عربی با سرعت بازشدگی تقریبا 10‌ میلی‌متر در سال در نزدیکی انتهای شمالی آن و 16 میلی‌متر در سال در نزدیکی انتهای جنوبی آن است. میزان لرزه‌خیزی و اندازه زمین‌لرزه‌ها و فرایند شکاف با ایجاد یک‌سری سامانه‌های آتشفشانی در سراسر غرب عربستان سعودی همراه شده است. در شمال، شکاف دریای سرخ به مرز جنوبی گسل ترانسفرم بحرالمیت ختم می‌شود. این گسل، حرکت، تغییر و جابه‌جایی بین ورقه آفریقا و عربی را تسهیل می‌کند. اگرچه ورقه آفریقا به سمت غرب و صفحه عربی در شرق، در جهت شمال-شمال‌شرق در حال حرکت هستند، ورقه عربی کمی سریع‌تر حرکت می‌کند که منجر به حرکت امتدادلغز چپ‌گرد در مرز این بخش از ورقه می‌شود. مرز ورقه از نظر تاریخی با رخداد زلزله‌ها در امتداد گسل ترانسفرم بحرالمیت در منطقه پرجمعیت شام (شرق مدیترانه) منطقه‌ای خطرناک بوده است. به عنوان مثال در زمین‌لرزه نوامبر 1759 تصور می‌شود که بین دو هزار تا 20 هزار نفر کشته شده باشند. پایان شمالی گسل بحرالمیت در یک منطقه زمین‌ساختی پیچیده در جنوب شرقی ترکیه رخ می‌دهد؛ جایی که برخورد ورقه‌های آفریقا و عربی و بلوک آناتولی رخ می‌دهد. این شامل حرکت انتقالی بلوک آناتولی به سمت غرب، با سرعت تقریبا 25 میلی‌متر در سال نسبت به اوراسیا، به منظور انطباق با بسته‌شدن حوضه مدیترانه است. گسل راست‌گرد آناتولی شمالی، در شمال ترکیه، بخش زیادی از حرکت به سمت غرب بین بلوک آناتولی و ورقه اوراسیا را تسهیل می‌کند. بین سال‌های 1939 و 1999، یک‌سری زمین‌لرزه‌های ویرانگر با بزرگای بیش از 7 در امتداد سامانه گسله آناتولی شمالی به سمت غرب رخ داده است. غربی‌ترین این زمین‌لرزه‌ها در 17 آگوست 1999، زمین‌لرزه M7.6 ایزمیت در نزدیکی دریای مرمره بود که حدود 17 هزار نفر را کشت.

4- سه ناحیه گسلی اصلی در ترکیه وجود دارد که به نام‌های گسل آناتولی شرقی (EAF)، گسل آناتولی شمالی (NAF) و منطقه فرورانش آناتولی-اژه (AASZ) شناخته می‌شوند. در دو دهه گذشته، EAF در مقایسه با NAF نسبتا ساکت بوده است. زلزله شدید در سال 2003 در بینگول (بزرگای 6.3) در تلاقی شرقی دو سامانه گسله آناتولی شمالی و سامانه گسله آناتولی شرقی و ضمنا در نزدیکی همین پهنه تلاقی زلزله سه سال قبل در الازیگ با بزرگای 6.8 در 24 ژانویه 2020 رخ دادند. منطقه گسلی آناتولی شمالی یک سیستم راست‌گرد است که بین ورقه‌های صفحات اوراسیا و آناتولی در شمال ترکیه به طول حدود هزار کیلومتر تداوم دارد. امتداد این گسل در کف دریای مرمره در جنوب استانبول، با میزان لغزش حدود 

18 میلی‌متر در سال با رخداد زمین‌لرزه‌های تاریخی حدودا هر 250 سال یک بار و با بزرگای 7 شناخته می‌شود. به این ترتیب زمین‌لرزه‌های با بزرگای 7 در این پهنه به تأخیر افتاده‌اند؛ چراکه این بخش از گسل از زمان زمین‌لرزه‌های 1766 و 1754 دوباره فعال نشده است. زلزله با بزرگای 5.8 استانبول-سیلیوری 2019 برای مشخص‌کردن اثر آن بر بخش‌های تحت فشار بحرانی دریای مرمره منطقه گسل آناتولی شمالی مهم است. منطقه گسل آناتولی شرقی (EAFZ) یک مرز ورقه را نشان می‌دهد که بیش از 700 کیلومتر بین ورقه‌های عربی و آناتولی گسترش یافته است. در این مرز حرکت نسبی با سرعت لغزش بین 6 تا 10 میلی‌متر در سال رخ می‌دهد و منجر به زمین‌لرزه‌های مخرب در شرق ترکیه شده است. این سامانه گسله EAFZ با زیربخش‌های با راستاهای شمال‌شرق-جنوب‌غرب و شرقی-غربی مشخص می‌شوند که موازی با روند کلی منطقه گسل هستند. سازوکارهای گسلش عمدتا امتدادلغز چپ‌گرد هستند. در دو زمین‌لرزه بزرگ روز ششم فوریه 2023 ابتدا زلزله در راستای گسل با راستای شمال‌شرق-جنوب‌غرب و سپس زلزله دوم در راستای گسل با راستای شرقی-غربی رخ داد. نزدیکی قطب اویلر چرخش و جابه‌جایی ورقه عربی، به مرز ورقه عربی-آناتولی منجر به تغییرات سریع در سرعت ورقه در امتداد مرز می‌شود که با کاهش نرخ لغزش از شرق (10 میلی‌متر در سال) به غرب (حدود 1 تا 4 میلی‌متر در سال) آشکار می‌شود. سامانه گسله آناتولی شرقی الگوهای لرزه‌خیزی ناهمگن را با نبودهای لرزه‌ای (که دو تا از آنها در زمین‌لرزه‌های ششم فوریه 2023 به پایان رسید) و خوشه‌های موضعی نشان می‌دهد. بررسی لرزه‌خیزی در این ناحیه دوره بازگشت 150ساله برای بزرگای 6.7 تا 7.0 در امتداد بخش‌های لرزه‌ای در شرق سامانه گسله مشخص می‌کند. بخش‌های غربی ظاهرا کمتر لرزه‌خیز نشان می‌داد و دوره بازگشت‌های 250 تا 700 سال برای پازارجیک (کانون زمین‌لرزه اول 6 فوریه 2023) و 414 تا 917 سال برای آمانوس برای بزرگای 7 تا 7.4 نشان می‌داد.

5- با بررسی آمار زلزله‌های آناتولی مشخص می‌شود چنین رخدادهایی قرنی یک‌ بار امکان وقوع دارند. در سال 1939 زلزله‌ای به بزرگی 7.8 ارزنجان ترکیه را ویران کرد. این آغاز توالی زمین‌لرزه‌های دومینویی بود که در راستای گسل آناتولی شمالی در بیش از هزار کیلومتر -تقریبا از یک سر تا سر دیگر- به شکل 12 زمین‌لرزه بسیار بزرگ در طول 60 سال رخ دادند. در تاریخ ششم فوریه در ساعت 01:17:34 UTC زمین‌لرزه اول با بزرگی 7.7 در جنوب شرقی ترکیه رخ داد که پس از آن چندین پس‌لرزه ازجمله پس‌لرزه‌ای با بزرگای 6.7 تنها 10 دقیقه بعد رخ داد. این زمین‌لرزه‌ها در منطقه غازیانتپ با بیش از دو میلیون نفر جمعیت به وقوع پیوست. در زمین‌لرزه اول بخش جنوب غربی EAFZ در طول 180 کیلومتر و از سطح تا ژرفای حدود 20کیلومتری (در کل پوسته لرزه‌زا) گسیخته شد. این احتمال وجود دارد که مناطق باقی‌مانده از پهنه گسله آناتولی شرقی همچنان تحت فشار بحرانی از طریق انرژی انباشته گسیخته شود. زلزله دوم 9 ساعت بعد ساعت 13:24 به وقت محلی در راستای گسله شرقی غربی که انتهای آن به پهنه گسیختگی در زلزله بامداد ششم فوریه 2023 می‌رسد، با بزرگای 7.5 رخ داد. بنابراین این زلزله دوم که کانون آن در صدکیلومتری کانون زلزله اول قرار داشت، پس‌لرزه نبود و زلزله مستقل دوم بوده است.

6- یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها در ترکیه رخداد زمین‌لرزه‌ای شدید در راستای گسله آناتولی شمالی در نزدیکی استانبول است. بعد از دو زمین‌لرزه 17 بهمن 1401 بحث بزرگی در افکار عمومی و در رسانه‌های ترکیه در این مورد درگرفته است که آیا زمین‌لرزه مهم بعدی در استانبول خواهد بود؟ البته اگر منظور اثرگذاشتن دو زمین‌لرزه 

17 بهمن 1401 بر گسل‌های پهنه استانبول باشد، باید گفت بعید است این زمین‌لرزه در منطقه استانبول به دلیل فاصله 700کیلومتری اثر مستقیم بگذارد یا منجر به زمین‌لرزه‌های شدید شود. از سوی دیگر با توجه به اینکه سکون لرزه‌ای در شاخه شمالی گسل آناتولی شمالی در دریای مرمره که از شهر استانبول عبور می‌کند، بسیار طولانی شده است، سه زمین‌لرزه بزرگ تاریخی در پهنه گسله آناتولی شمالی در سال‌های 474، 989 و 1766 با بزرگای برآوردشده حدود 7 تا 7.5 رخ داده‌اند. بنابراین 257 سال از آخرین زمین‌لرزه در این پهنه می‌گذرد و انتظار رخداد زمین‌لرزه در این ناحیه متصور است. به نظر می‌رسد با وضعیت ترکیه بعد از رخداد زلزله‌های 17 بهمن 1401، این کشور مانند کشور ما متأسفانه برای رخداد زلزله‌های شدید در نزدیکی نواحی پرجمعیت شهری آماده نیست.