بنای یادبود، بازتابی از نبودن

‌علی کیافر-معمار و شهرساز، استاد دانشگاه کالیفرنیا: فروریختن و تمام‌شدن، جایی میان زمین و آسمان و جایی درون دود و آتش در ارتفاع، نقطه مشترک دو حادثه عظیم برج‌های دوقلوی منهتن در روز ۱۱ سپتامبر و ساختمان پلاسکو در روز ۳۰ دی‌ماه بود که اولی ابعادی در سطح جهان و دومی ابعادی ملی داشت. روزهای التهاب، وحشت و انتظار که به پایان رسید، حالا با یادمانی به‌جا‌مانده از آنها، بازتابی از نبودن‌شان به تصویر کشیده می‌شود. به بهانه سالگرد حادثه پلاسکو، مروری بر بناهای یادبود حادثه تلخ ۱۱ سپتامبر خواهیم داشت و به تفصیل جزئیات یادمان احداث‌شده را بازگو خواهیم کرد.

بنای یادبود ۱۱ سپتامبر

یکی از تأثیرگذارترین اتفاقات در قرن بیست‌ویکم، حمله‌های انتحاری ۱۱ سپتامبر سال ۲۰۰۱ به مرکز تجارت جهانی در منهتن نیویورک، ساختمان پنتاگون در شهر واشنگتن و سقوط عمدی هواپیمای مسافربری در منطقه‌ای در ایالت پنسیلوانیا بوده است. تبعات این اتفاق همه‌ دنیا را تکان داد و در آمریکا و بسیاری از نقاط دنیا، شرایط روحی و احساسی خاصی ایجاد کرد. تنها در شهر نیویورک و در برج‌های دوقلو که از بزرگ‌ترین بناهای تجاری و اداری ایالات متحده بودند، نزدیک به سه هزار نفر افراد حاضر در آنها در روز حادثه از بین رفتند. در سال‌های بعد، در محل آن دو برج و کل محوطه شش آسمان‌خراش -که ساخت چهار بنا از آنها پایان یافته است- و یک بنای یادبود و یک موزه طراحی و ساخته شدند. مهم‌ترین تلاش برای زنده نگه‌داشتن خاطره آن حملات، احداث چند بنای یادبود است که شامل مجموعه فضای باز یادبود ۱۱ سپتامبر برای زنده نگه‌داشتن خاطرات و ارج‌نهادن به دوهزارو ۹۷۷ نفری است که در مرکز تجارت جهانی نیویورک، در پنسیلوانیا، در ساختمان پنتاگون و همچنین شش نفری که در بمب‌گذاری مرکز تجارت جهانی در ۲۶ فوریه ۱۹۹۳ جان باختند. در این یادداشت به بیان پاره‌ای از ایده‌ها و مشخصات این مجموعه یادبود خواهم پرداخت. از فضای این بنا که در مساحتی ۶۵ هزار مترمربعی احداث شده است، به مکانی برای یادآوری و اندیشیدن درباره آنچه در 11 سپتامبر رخ داد یاد، می‌شود. این مجموعه به‌ویژه مکانی برای آرامش‌یافتن بازماندگان و نیز بازدیدکنندگان در محله پر‌فعالیت و شلوغ بخش جنوبی منهتن در نیویورک در نظر گرفته شده است.

چگونگی ساخت بنای یادبود

در آوریل ۲۰۰۳ شرکتی برای باز‌زنده‌سازی مرکز منهتن بعد از حملات ۱۱ سپتامبر تأسیس شد و مأموریت ساخت بنای جدیدی در محل ساختمان برج‌های دوقلو را بر عهده گرفت. برای شروع، مسابقه‌ای بین‌المللی برای انتخاب طرح بنای یادبود برگزار شد؛ مسابقه‌ای که شرکت در آن برای تمام افراد بالای ۱۸ سال، فارغ از ملیت یا وابستگی حرفه‌ای، آزاد بود. در زمان برگزاری مسابقه، پنج‌هزارو ۲۰۱ طرح از ۶۳ کشور برای برگزارکنندگان ارسال شد. هیئت داوری ۱۳‌نفره بررسی طرح‌ها را بر اساس چند اصل در نظر گرفت: یادبود قربانیان حادثه، احترام به وابستگان و کسانی که عزیزان خود را از دست داده بودند، ایجاد فضایی برای تسکین، بازتاب و رضایت بازماندگان و مکانی برای یادآوری حادثه به بازدیدکنندگان. حدود یک سال بعد، در ژانویه ۲۰۰۴، طرحی که توسط مایکل آراد (معمار) و پیتر واکر (معمار منظر) با نام «بازتابی از نبودن، عدم حضور» ارائه شده بود، به عنوان برنده مسابقه انتخاب شد.

طرح بنای یادمان

مهم‌ترین عناصر طرح یادمان، دو آبگیر (استخر) هستند که دو آبشار همسان (دو‌قلو) با دست‌اندازها و دیواره‌های کوتاه برنزی را که نام تمام قربانیان ۱۱ سپتامبر و نیز قربانیان بمب‌گذاری در مرکز تجارت جهانی در سال ۱۹۹۳ بر آنها نوشته شده است، در بر می‌گیرد. این آبگیر‌ها در میان میدان کوچکی که در آن ۴۰۰ درخت بلوط کاشته شده و به‌ تدریج رشد می‌کنند، قرار دارند. درخت بازمانده، فضای سبز احاطه‌شده با درخت و سنگ‌های صخره‌مانند، دیگر اجزای اصلی بنای یادمان ۱۱ سپتامبر را تشکیل می‌دهند. بنای یادبود در روز ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۱، درست 10 سال پس از حادثه، افتتاح شد و این دقت در انتخاب زمان بهره‌برداری، تأثیر بسیاری بر افکار مردم و یادآوری آنچه در آن روز اتفاق افتاد، داشت.

استخرهای یادبود

نقاط تمرکز در این بنای یادمان، دو آبگیر (استخر) هستند که هرکدام با سطحی کمی بیشتر از چهار هزار مترمربع، دقیقا در مکانی که دو برج شمالی و جنوبی قبلی قرار داشتند، ساخته شده‌اند. این دو آبگیر بزرگ‌ترین آبشار ساخته‌شده در آمریکای شمالی (از مکزیک تا ایالات متحده تا کانادا) را در بر می‌گیرند. آب هر‌کدام از آبشار‌ها از ارتفاعی بیش از 10 متر به یک پایه مربع‌شکل فرومی‌ریزد. از آن سطح، آب استخرها شش متر دیگر به پایین سرازیر شده و سپس در یک حفره خالی و کوچک‌تر، از دید خارج می‌شود. به گفته مایکل آراد، معمار بنای یادبود، آبگیرها «حس حضور نداشتنی را (غیبت) که به دیدگان می‌آید»، بیان می‌کنند و با اینکه به‌طور مرتب آب از آبشارها و سپس سطح آبگیرها به حفره‌های خالی فرو می‌ریزد، آن حفره‌ها هیچ‌گاه از آب پر نمی‌شوند. تجربه شخصی من پس از دیدار و گذراندن ساعتی در این محل، گوش‌دادن به صدای آب آبگیرها که این محوطه را مکانی پر از آرامش و سکوت و جایگاهی برای اندیشیدن، جدا‌شده از سرو‌‌صدای پرهیاهوی شهر اطراف آن می‌‌کند، بوده است. اسامی دوهزارو ۹۸۳ نفری که در ۱۹۹۳ و ۲۰۰۱ از بین رفتند، بر دست‌اندازهای همین استخر‌ها نقش بسته‌اند. ثبت اسامی بر اساس محل و شرایطی که هرکدام در زمان دقیق حملات قرار داشتند، در گروه‌های مختلف دسته‌بندی شده‌اند. علاوه بر آن، اسامی کسانی که برای کمک به آسیب‌دیدگان حادثه که در ساختمان گیر کرده بودند، رفتند و خود قربانی شدند نیز در این مجموعه برنزی قرار دارد. همچنین قربانیانی که با یکدیگر دوست، همکار و حتی قوم‌و‌خویش بودند، با هم در یک گروه قرار دارند. ایده در پس این اقدام این بود که کسانی که در زندگی یا در لحظه مرگ با یکدیگر بودند، در ابدیت نیز در کنار هم باشند. در زمان ساخت، از افراد خانواده یا در نبود آنها از دوستان نزدیک، دعوت شد که نام وابستگان، دوستان و همکارانشان را که جانشان را از دست دادند، خود بر دیوار نقش کنند.

درخت بازمانده

در میدان بنای یادمان، 400 درخت کاشته شده است که همگی بلوط‌های سفید و از خانواده درختان بلوط محلی مناطق مورد حمله نیویورک، آرلینگتن و پنسیلوانیا هستند. در این میدان همچنین یک درخت گلابی نیز کاشته شده است. یک ماه پس از حملات ۱۱ سپتامبر کارگرانی که در حال تمیز‌کردن محل بودند، این درخت را که به‌شدت آسیب دیده بود، پیدا کردند. درخت را به بیرون محوطه بردند، نگهداری کردند و پرورش دادند تا جانی دوباره گرفت. این درخت را «درخت بازمانده» نام نهادند و در سال ۲۰۱۰ آن را میان ساختمان‌ها بازگرداندند. این درخت اکنون «نماد استقامت و مقاوت» است و در میان میدان جایگاه دارد.

فضای سبز احاطه‌شده با درختان

به دنبال حملات ۱۱ سپتامبر ده‌ها و هزار زن و مرد از سراسر آمریکا برای کمک به محل حادثه رفتند. با وجود آتشی که صد روز شعله‌ور بود و کوهی از آهن درهم فرو‌ریخته، عملیات‌های نجات و بازیابی 9 ماه ادامه پیدا کرد. بیش از دو میلیون تن مواد و مصالح ساختمانی باید تخلیه و جابه‌جا می‌شد. تمامی افرادی که برای امدادرسانی رفته بودند و کسانی که در نزدیکی برج‌های دوقلو زندگی می‌کردند، در معرض مواد سمی و آلوده‌ بسیاری قرار گرفتند؛ به‌‌گونه‌ای که استنشاق و تماس با این مواد به بیماری‌های مزمن و مرگ بسیاری از داوطلبان و نیروهای امدادگر انجامید. از این روی، به احترام و برای یادآوری امدادگرانی که پس از حادثه این‌گونه آسیب دیدند، فضای سبز مشجری در بازسازی مرکز تجارت جهانی در نظر گرفته شده است. طراحی این فضا نیز بر عهده معمار و معمار منظر پروژه بنای یادمان بوده است. این طرح، مسیری را شامل می‌شود که شش سنگ بزرگ یکپارچه را که هرکدام بین ۱۳ تا ۱۸ تن وزن دارند، در بر می‌گیرد. همچنین آهن‌های تکه‌شده‌ باقی‌مانده از ساختمان‌های قبلی نیز در این فضا قرار دارند. این محوطه مشجر در کنار درخت بازمانده و در همان مکانی قرار دارد که یک رمپ برای یافتن بازماندگان و نجات مصدومان و نیز تخلیه مواد تخریب‌شده ساخته و در پی حادثه مورد استفاده قرار گرفت. لبه‌های سخت و ناهموار و حجم بزرگ این سنگ‌ها نیز یادآور سختی‌ها و چالش‌های بسیار امدادگرانی است که شبانه‌روز و در روزهای دشوار پس از حادثه کار کردند. برای تحمل وزن سنگین سنگ‌ها، کف میدان با بتن و میله‌های آهنین قطور و مواد پلاستیک بسیار فشرده تقویت شد. اهمیت این موضوع را زمانی می‌توان بیشتر درک کرد که می‌بینیم موزه این بنای یادمان با بیش از ۲۳ متر ارتفاع در زیر این سنگ‌های عظیم قرار دارد. درون این محوطه سیستمی اطراف سنگ‌ها تعبیه شده است که با آبیاری و هوارسانی فکرشده‌ای زندگی و رشد درختان، گیاهان، چمن و سایر بخش‌های جاندار محوطه‌سازی را تأمین می‌کند. برای تکمیل این مجموعه، تکه‌هایی از آهن‌های باقی‌مانده پس از ریزش برج‌ها آب شدند و مواد مذاب در حفره‌های به‌عمد ایجادشده در سنگ‌های حجیم یادبود، برای بازماند همیشگی آنها، جای گرفتند. به باور من، تفکر، اجزای دربرگیرنده پروژه، مدیریت و اجرا و به‌طور کلی روند طراحی، ساخت و نگهداری بنای یادمان ۱۱ سپتامبر از لحاظ ایده‌های طراحی می‌تواند از نمونه‌های شایان بررسی و الگوبرداری برای بناهای عمده شهری که به‌گونه‌ای دچار آسیب‌های جدی یا تخریب می‌شوند، باشد.