علاج اتاق گاز تهران
در بخش اول این مقاله که روز گذشته منتشر شد، به شرح چیستی و چرایی آلودگی مرگبار هوا پرداخته شده بود. در این بخش قرار است چند راه برای علاج اتاق گاز تهران بررسی شود.
در بخش اول این مقاله که روز گذشته منتشر شد، به شرح چیستی و چرایی آلودگی مرگبار هوا پرداخته شده بود. در این بخش قرار است چند راه برای علاج اتاق گاز تهران بررسی شود.
مسئله آلودگی هوا در بسیاری از کشورها تا حد زیادی حل شده است و نباید با غفلت از راه‌حل‌های تجربه‌شده در دنیا، به دنبال راه‌حل‌های به‌اصطلاح ژانگولری مثل پنکه بزرگ برای شهر یا آبپاش یا پمپ‌کردن هوا یا خیس‌کردن دره‌ها باشیم که طبیعتا برای حل مسائل چندوجهی نمی‌توان یک راه‌حل یک‌بعدی داد. مطابق تجربه بسیاری از کشورها، مدیریت آلودگی هوا نیازمند یک برنامه جامع است که با اجرای آن بتوان طی چند سال منابع تولید آلودگی را کاهش و با افزودن راهکارهای جانبی مانند کاهش سفرها از طریق توسعه دولت الکترونیک، مدیریت ترافیک و افزایش سهم حمل‌ونقل پاک، از رده خارج‌کردن خودروهای فرسوده و مهم‌تر از همه جدیت در اجرا و صرف هزینه برای آن، آلودگی هوا را کاهش داد. اما عمده تمرکز باید بر کاهش تولید آلودگی صرف شود. متأسفانه سازمان حفاظت محیط زیست، به‌عنوان متولی اصلی کیفیت هوا، خود را یک نهاد نظارتی و فاقد قابلیت انجام اقدامات اجرائی می‌داند و نداشتن متولی قوی و مشخص در کشور، دلیل اصلی حل‌نشدن مسئله آلودگی هوا یا حتی بهبود شایان توجه آن است.
در مقیاس سالانه، منابع متحرک نقش درخور توجهی در تولید آلودگی هوا دارند. کامیون‌های فرسوده، ناوگان فرسوده اتوبوس‌رانی و خودروهای شخصی، عمده منابع تولید ذرات معلق در هوا هستند. منابع ساکنی نیز هستند که به نوعی در خدمت منابع متحرک هستند؛ مانند تبخیر بنزین از پمپ‌بنزین‌ها، ترمینال‌های مسافربری شهری و بین‌شهری و تبخیر بنزین از خودروهای پارک‌‌شده. در این میان، آنچه نقش منابع متحرک را در تولید آلودگی مضاعف می‌کند، وجود سرعت پایین ترافیکی و کارکرد در‌جای خودروها‌‌ست. هرچه ترافیک روان‌تر باشد، میزان تولید آلودگی خودروها نیز در پیمایش یکسان معمولا کمتر است؛ بنابراین رابطه مستقیمی بین ترافیک و آلودگی هوا وجود دارد و توسعه حمل‌ونقل عمومی پاک و از رده خارج‌کردن اتوبوس‌های فرسوده و جایگزین‌کردن آنها با اتوبوس‌های برقی، نه‌تنها یکی از منابع متحرک تولید آلودگی را کاهش می‌دهد، بلکه با اعمال مدیریت صحیح حمل‌ونقل و کاهش بار ترافیکی، به‌طور غیرمستقیم بر کاهش آلودگی سایر منابع متحرک نیز تأثیرگذار است.
توسعه حمل‌ونقل انبوه‌بر یعنی خطوط مترو و مهم‌تر از آن افزایش ناوگان و کاهش سرفاصله‌ها و در نتیجه افزایش سهم حمل‌ونقل پاک در توزیع سفرهای شهری، از موارد مؤثر در کاهش آلودگی هواست. بنابراین، به وسیله توسعه زیرساخت حمل‌ونقل عمومی پاک و افزایش ظرفیت این مودهای حرکتی و هم‌زمان اعمال محدودیت بر تردد شخصی‌ها و تک‌سرنشین‌ها و در نتیجه افزایش سهم مودهای حرکتی پاک، تولید آلودگی در شهر به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد و محیط برای تشویق شهروندان به استفاده از دوچرخه و تردد پیاده فراهم و سهم حمل‌ونقل پاک بیشتر و بیشتر می‌شود.
بنابراین افزایش ناوگان اتوبوس برقی و مترو، چه از طریق واردات و چه از طریق تولید داخل، برای مدیریت کیفیت هوا شدیدا توصیه می‌شود. به گفته شهردار تهران، حتی با وعده پیش‌خرید سه سال محصولات داخلی، مجوز واردات اتوبوس به کندی صادر می‌شود و امیدواریم که این مهم رفع شود.
رؤیای داشتن سهم عمده حمل‌ونقل پاک در سفرهای شهری، رؤیایی بسیار شیرین است؛ اما الان بخش عمده سفرها توسط حمل‌ونقل شخصی انجام می‌شود و همه شاهد وفور تردد تک‌سرنشین‌ها، قیمت پایین سوخت و عدم کفایت سیستم حمل‌ونقل عمومی هستیم. دولت الکترونیک و امکان انجام کارهای اداری، بدون مراجعه حضوری نیز شیرین است؛ اما هنوز در قدم‌های ابتدایی آن به سر می‌بریم.
ماتریس تولید و جذب سفر نشان می‌دهد تردد، بین مناطق مختلف، به‌شدت جریان دارد و هرچه جمعیت بیشتر باشد، نیاز به سفر بیشتر می‌شود و تعداد جابه‌جایی‌های شهری افزایش می‌یابد. در این میان، تحمیل خودروهای ساکنان شهرهای اطراف را نیز که عموما فرسوده و آلودگی‌زا هستند، نباید نادیده گرفت. جمعیت شهرنشین بیشتر مساوی است با تردد بیشتر. البته نباید فراموش کرد بر اساس تجربیات موفق موجود در دنیا، در صورتی که پیشرفت پایدار رخ دهد، حتی با افزایش جمعیت می‌توان میزان تولید و انتشار آلاینده‌های هوا را به‌طور معناداری کاهش داد.
اخیرا جمعیت دنیا از مرز هشت میلیارد نفر فراتر رفت و 55 درصد این جمعیت در نواحی شهری ساکن هستند. این در حالی است که درصد جمعیت شهرنشین در ایران، بیش از 76 درصد است. نتایج آخرین سرشماری 1395 در ایران، جمعیت شهر تهران -شامل 22 منطقه شهرداری- را 8/6 میلیون نفر نشان می‌دهد و با در نظر گرفتن درصدهای افزایش جمعیت سنوات قبل و نیز کاهش مرگ‌ومیر، جمعیت تهران به‌طور تخمینی 9/6 میلیون نفر و مساحت تهران 61/5 هزار هکتار یا 615 کیلومترمربع است. بنابراین تراکم جمعیت تهران در سال 1401 به‌طور متوسط حدود 156 نفر در هکتار است. این تراکم از تراکم اکثر پایتخت‌های مهم دنیا بیشتر است. علاوه بر نیاز سفرهای روزانه و شبانه که برای جابه‌جایی ساکنان شهر وجود دارد، تأمین مایحتاج این جمعیت نیز تعداد سفرهای درخور توجهی را ایجاد می‌کند. مثلا جابه‌جایی پسماند تولیدی به ایستگاه‌های میانی و سپس انتقال آن به محل دفن، یا انتقال مایحتاج مصرف روزانه خانوار به محل‌های توزیع یا مصرف‌کنندگان، یا ساخت‌وساز واحدهای مسکونی و ترددهای تأمین مصالح از مثال‌های مشهودی هستند که نشان می‌دهد جمعیت شهری بیشتر به معنی ایجاد تردد بیشتر است و تردد بیشتر به معنی تولید آلودگی بیشتر.
با تجمع و تمرکز آلودگی هوای موجود در شهرها و با درنظرگرفتن جو پایداری که معمولا در فصول سرد سال وجود دارد، تمرکز جمعیت در اتاق گازهای کشور به خسارات جانی و اقتصادی منجر شده و افزایش جمعیت شهرنشین به معنی ورود بیشتر جمعیت به این اتاق‌های گاز، افزایش مضاعف سنوات ازدست‌رفته عمر و خسارات اقتصادی مضاعف بر پیکره کشور است.
تجربیات موفق در سایر مناطق دنیا نشان داده مشکل آلودگی هوا قابل حل و راهکارهای آن کاملا مشخص است. مهم‌ترین اقدامات شامل انجام مطالعات معتبر علمی برای کسب اطلاعات پایه درباره وضعیت غلظت آلاینده‌ها، سیاهه انتشار، سهم‌بندی منابع و اثرات آنها بر سلامت، ارائه شفاف و آزادانه داده‌ها و اطلاعات، برنامه‌ریزی شهری جهت توسعه فضای شهری به سمت پیاده‌مداری و دوچرخه‌سواری، استفاده از انرژی‌های پاک، بهبود کیفیت سوخت و خودروهای تولیدی، به‌روز‌کردن استانداردهای انتشار، آموزش همگانی جهت تغییر الگوی مصرف و بهینه‌سازی انرژی، ارتقای حمل‌ونقل عمومی، از رده خارج‌کردن خودروهای فرسوده، نظارت جدی بر منابع انتشار ثابت، توجه جدی به مدیریت صحیح پسماندها، آمایش سرزمین و مدیریت منابع آب به‌منظور جلوگیری از بیابان‌زایی و تولید منابع گرد‌و‌غبار، اولویت‌بندی اقدامات بر اساس هزینه‌ـ‌فایده و در نهایت تعیین شاخص‌های کمی برای اقدامات کنترلی است. تنفس در اتاق گاز تهران، حق ما نیست. به هوش باشیم.
*کارشناس محیط زیست و متخصص آلودگی هوا
