بحران آب و زلزله در نهضت ملی مسکن

دولت سیزدهم در تلاش است تا در کنار توسعه مجتمع‌های مسکونی طبقاتی، توسعه افقی شهری را هم عملیاتی کند و آن را یکی از مهم‌ترین راهکارها برای اجرا و شتاب‌بخشی در روند ساخت پروژه‌های نهضت ملی مسکن می‌داند. وزیر سابق راه و شهرسازی، مرحوم رستم قاسمی، دراین‌باره گفته بود: «در شهرهایی که زندگی مردم در واحدهای یک طبقه است، زمین برای ساخت خانه‌های ویلایی واگذار می‌کنیم. به‌جز برخی مناطق از جمله شمال کشور، در دیگر نقاط مشکلی در تأمین زمین وجود ندارد». رشد انفجاری جمعیت ایران در چهار دهه اخیر از یک سو و مشکلات مناطق روستایی از سوی دیگر منجر به مهاجرت گسترده روستاییان به شهرها شده است؛ بنابراین تعداد شهرنشینان که 47 درصد از کل جمعیت کشور در دهه 40 شمسی بود، دو دهه بعد به 66 درصد و در سال 1381 به 70 درصد، و در سال 1401 به حدود 75 درصد افزایش یافت. تهران، کرج، مشهد، اصفهان، شیراز، تبریز، اهواز، کرمان و یزد، مهم‌ترین مقصدهای مهاجران درون سرزمینی بوده‌اند. این هجوم ناگهانی جمعیت در یک دوره حدودا 60 ساله مانع برنامه‌ریزی جامع شهری شده و با رشد سریع و ناهماهنگ بافت کالبدی کلان‌شهرها -شهرهای بزرگ- مشکلات متعددی را به وجود آورده است. چنین روندی زندگی در مناطق شهری را خطرناک و پرهزینه کرده است. در زمین‌لرزه پنجم دی‌ماه 1382 بم که اولین زلزله‌ای بود که کانونش در مجاور یک شهر با صد هزار نفر جمعیت ما قرار داشت، حدود یک‌سوم از جمعیت شهر کشته شدند. در شهرهای بزرگی مانند تهران، کرج، مشهد و تبریز علاوه بر توسعه در پهنه‌های بسیار لرزه‌خیز و در مجاورت گسل‌های فعال و خطر بالای وقوع زمین‌لرزه‌های شدید و بزرگ بعدی در این شهرها و نبود آب، موجب هجوم به آب‌های زیرزمینی (از طریق حفر چاه‌های عمیق) شده که تبعات آن به صورت ازبین‌رفتن سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست زمین و تحریک گسل‌های فعال در مجاورت این شهرها خودنمایی می‌کند. رشد بافت فیزیکی کلان‌شهرها به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر احتمال وقوع سیل و زلزله، ایجاد جزایر گرمایی، تغییرات اقلیمی، کمبود آب، آلودگی هوا و محیط اثر مستقیم داشته است. تخریب محیط طبیعی با گسترش شهرها و افزودن شهرهای جدید به پیرامون کلان‌شهرهای موجود (معیاری که در ایران با جمعیت بیش از یک‌میلیون نفر برای هر شهر و اطلاق نام «کلان‌شهر»، حدود 20 سال قبل تعریف و تصویب شده است) طی دهه‌های اخیر گسترش یافته است.

شهرهای جدید خوارزمی، فردوس و اعتمادیه در استان تهران مراحل بررسی در شورای برنامه‌ریزی استان و حوزه تقسیمات کشوری را طی می‌کنند؛ مهرگان قزوین، گلمان آذربایجان غربی، نیشتمان در کردستان و تابناک فارس هم منتظر تصویب هیئت دولت رئیسی هستند.

در قانون شهرهای جدید مصوب مجلس شورای اسلامی در 16/10/1380 آمده است: «‌ماده 1- شهر جدید به نقاط جمعیتی اطلاق می‌شود که در چارچوب طرح مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران... در خارج از محدوده قانونی و حریم استحفاظی شهرها (‌هرکدام که بزرگ‌تر باشد) برای اسکان حداقل 30 هزار نفر‌ به‌اضافه ساختمان‌ها و تأسیسات... پیش‌بینی می‌شود. ‌‌ماده 2- مکان‌یابی شهرهای جدید با رعایت سیاست‌های دولت و در قالب طرح کالبدی ملی و منطقه‌ای و ناحیه‌ای براساس پیشنهاد وزارت مسکن و ‌شهرسازی و تصویب شورای عالی تعیین می‌شود».

شهرهای جدید امروزی محل اسکان سرریزهای جمعیت شهرهای بزرگ تلقی می‌شوند و این ویژگی آنها را بیشتر به شکل شهرهای جدید اقماری درمی‌آورند تا شهرهای جدید صنعتی. برای توسعه آنها اهدافی چون جلوگیری از مهاجرت‌های آونگی و نیز ضرورت ایجاد مرکز اشتغال برای ساکنان آنها تأکید می‌شد؛ به این‌ ترتیب شهرهای جدید به‌تدریج نزدیکی نسبی با شهرهای آزاد صنعتی می‌یابند.

قرار بود ۲۸ شهر جدید در برنامه شرکت عمران شهرهای جدید در اطراف مادرشهرها مکان‌یابی شوند. کمترین فاصله شهرهای مصوب با مادرشهر، 15 کیلومتر و مربوط به بهارستان است و بیشترین فاصله 70 کیلومتر مربوط به مجلسی و اشتهارد است. 14 شهر جدید در حوزه چهار مادرشهر با بیش از یک میلیون نفر جمعیت (تهران، اصفهان، مشهد و تبریز) و دو شهر جدید در حوزه سه مادر شهر بین ۵۰۰ هزار تا یک میلیون نفر هستند. برای دو شهر زابل (با جمعیت 135 هزار نفر) و چابهار (با جمعیت 170 هزار نفر) در استان سیستان و بلوچستان نیز دو شهر جدید رامشار و طیس پیش‌بینی شده است.

از اسفند ۱۳۷۴ تا سال ۱۳۹۵ احداث ۱۷ شهر جدید با آستانه جمعیتی مشخص به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری کشور رسیده است که این شهرها عبارت‌اند از: پردیس، پرند، هشتگرد، پولادشهر، بهارستان، مجلسی، گلبهار، بینالود، سهند، صدرا، مهاجران، علوی، طیس، رامشار، رامین، اندیشه و لتیان. 48 سال قبل در بند ۱ ماده ۱ قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی و تعیین وظایف آن مصوب ۱۳۵۳ چنین تعریف شده است: «طرح جامع سرزمین، طرحی است که شامل استفاده از سرزمین در قالب هدف‌ها و خط‌مشی‌های ملی و اقتصادی از طریق بررسی امکانات و منابع و مراکز جمعیت... و در اجرای برنامه‌های عمرانی بخش‌های عمومی و خصوصی ایجاد نظم و هماهنگی کند».

مسئله آمایش سرزمین، توزیع جغرافیایی بهینه منابع، فعالیت‌ها و مشاغل و مدیریت عقلایی فضاست. افزودن به فضای مسکونی شهرهای بزرگ با بزرگ‌ترکردن شهرهای پیرامونی، شهرهای جدید و تمرکزهای جمعیتی در پهنه‌های به‌شدت خشک و مناطق با بحران شدید آب، به بحران‌های بزرگ‌تری در آینده می‌انجامد.

در وبگاه وزارت راه و شهرسازی برای ثبت‌نام در طرح نهضت ملی مسکن، برای هر استان نام شهرهایی که ظرفیت مازاد زمین برای ثبت‌نام متقاضیان دارند، درج شده است. برای استان تهران، شهر جدید ایوانکی ذکر شده با توضیح «محل تأمین زمین در استان سمنان». یادآوری می‌شود که شهر ایوانکی خود روی گسل لرزه‌زا و فعال ایوانکی قرار دارد و پهنه پیرامون آن از خشک‌ترین نواحی در جنوب البرز و شمال ایران مرکزی است. همین یک مورد نشان می‌دهد که تعیین محل برای محل‌های توسعه در طرح نهضت ملی مسکن همچنان در نزدیکی شهرهای بزرگ (درمورد ایوانکی، در حدود 80 کیلومتری جنوب شرق تهران) قرار گرفته که همچنان بر بار مشکلات تهران خواهد افزود. بزرگ‌ترین نگرانی زیست‌محیطی ایران در گذشته آلودگی هوا در شهرهای بزرگ بود بود. اما اخیرا کمبود آب و افزایش دما و همچنین سوءمدیریت و عدم اجرای مقررات محیط زیستی موجود، به‌شدت بحران زیست‌محیطی ایران را تشدیدکرده است. ایران با خشک‌شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها، کاهش شدید آب‌های زیرزمینی، بیابان‌زایی، کاهش تنوع زیستی، آلودگی هوا و خاک، مدیریت نامناسب زباله، فرسایش خاک، تخریب مراتع و جنگل‌ها و طوفان‌های گرد و غبار مواجه است. این دشواری‌ها نتیجه چندین دهه سیاست‌گذاری و اشتباهات راهبردی (یا اساسا اجرائی‌ بدون هدف راهبردی!) است و نمی‌توان بدون تغییر چشمگیر در رویکردهای محلی و ملی به‌طور مؤثر با آنها مقابله کرد.