گورستان جدید پایتخت کجاست؟

نورا حسینی:‌ تلاش‌های رسمی برای احداث یک گورستان رسمی در تهران به دهه 40 بازمی‌‎گردد. تهران در آن سال‌ها دارای ۱۴۰ گورستان پراکنده و محلی بوده که امروز ۶۰ گورستان کاملا از بین رفته و تغییر کاربری داده‌‌اند و ۸۰ گورستان باقی مانده است.

براساس اطلاعاتی که در ویژه‌نامه 50سالگی بهشت زهرا درخصوص تاریخچه بهشت زهرا به ثبت رسیده در دهه ۴۰ شهرداری تهران به فکر ایجاد یک گورستان متمرکز و پایان‌دادن به تعدد گورستان‌ها می‌افتد و احداث بهشت زهرا آغاز می‌شود. جالب است که این اتفاق در زمان چهار شهردار شکل می‌گیرد، یعنی یک شهردار زمین را خریداری می‌کند، یکی دیگر درخت را می‌کارد، یکی دیگر آب به این گورستان می‌آورد و شهردار چهارم در ۲۵ تیر سال ۱۳۴۹ اقدام به افتتاح بهشت زهرا(س) می‌کند.

آغاز احداث بهشت زهرا(س) در سال ۱۳۴۵ بوده است و شش ماه هم زودتر از موعد افتتاح می‌شود و فردی به نام «محمدتقی خیال» در قطعه یک، ردیف یک و شماره یک دفن می‌شود. نام اولیه آن «گورستان پایتخت» بوده و کار رتق و فتق و رسیدگی به امور سایر آرامستان‌های تهران هم بر عهده همین سازمان بود، نام رسمی آن «سازمان بهشت زهرا(س)» بوده است.

براساس اطلاعات این ویژه‌نامه در روزهای ابتدایی آغاز به کار بهشت زهرا شایعه کرده بودند که برای دفن نخستین مرده‌ها پیکان جایزه می‌دهند و این یک شایعه عجیب و غریب در آن روزگار بوده و هیچ پیکان و جایزه‌ای برای دفن اموات به کسی داده نشده است. در آغاز دهه 50 یک زمین ۱۴ هکتاری در جنوب شرقی شهر تهران به آن اختصاص پیدا می‌کند و سازمانی شکل می‌گیرد به نام آرامستان بهشت زهرا «س». در دهه ۵۰ یکی از دلایل شهرت و سر زبان افتادن نام بهشت زهرا دفن پنهانی پیکر برخی از مبارزین با طاغوت بود که بعدها عنوان شهدای راه مبارزه با رژیم گذشته به آنها اطلاق شد که اوج آن هم در دهه ۵۰، دوازدهم بهمن ماه سال ۱۳۵۷ است.

شهدای راه مبارزه با رژیم شاه در قطعه ۳۳ بهشت زهرا(س) و ردیف‌های ۳۰ دفن شدند و بعد از آن رفته‌رفته بهشت زهرا(س) شکل دیگری گرفت. البته بهشت زهرا(س) برای ۳۰ سال پیش‌بینی شده بود‌ اما زودتر از موعد و در سال ۱۳۷۸ پر شد. ایده افزایش و توسعه آن‌هم دو بار، یکی در سال ۱۳۷۸ به وسعت ۱۱۰ هکتار و در سال ۸۸ به وسعت ۱۸۰ هکتار در ناحیه شرق و جنوب شرق اجرا و اضافه شد. مساحت بهشت زهرا(س) براساس آخرین آمار رسمی بیش از ۵۸۴ هکتار است که با محاسبه وسعت حرم حضرت امام خمینی (ره) به ۷۵۰ هکتار می‌رسد که در زمره بزرگ‌ترین گورستان‌های نه‌تنها جهان اسلام‌ بلکه جهان قرار می‌گیرد. به لحاظ وسعت تنها گورستان وادی‌السلام چند هکتاری از بهشت زهرا بیشتر دارد.

از این مقدار ۱۵۰ هکتار آن فضای سبز است و در‌واقع بهشت زهرا(س) به‌عنوان بزرگ‌ترین پهنه فضای سبز تهران و امروزه در واقع تنفس‌گاه شهر تهران است و بهشت زهرا(س) تاکنون حدود یک‌میلیون و ۷۵۰ هزار متوفی پذیرش کرده است، حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر را دفن کرده و در زمره بزرگ‌ترین آرامستان‎‌های جهان است. به‌طور مثال آرامستان سیدنی (استرالیا) در نیمکره جنوبی جهان ۲۹۳ هزار نفر در آن دفن هستند یا بزرگ‌ترین گورستان اروپا در اتریش دارای ۱۰۰ هزار مدفون است.

گورستان تازه پایتخت کجاست؟

سال‌هاست که درباره تکمیل ظرفیت بهشت زهرای تهران هشدار داده شده و گفته می‌شود چند سال دیگر تهران ظرفیت جدیدی برای تدفین در این آرامستان نخواهد داشت، مدت‌هاست که مدیران شهری به دنبال مکان‌یابی برای گورستان جدید پایتخت هستند. در دوره گذشته مدیریت شهری این مطالعات تکمیل و برخی نقاط نیز به‌عنوان مکان‌های مناسب برای ایجاد گورستان جدید پایتخت پیشنهاد شد. به نظر می‌رسد اما مدیران تازه شهر به دنبال مطالعات تازه یا تکمیل مطالعات گذشته باشند. در دوره پنجم مدیریت شهری با هشدار درباره اینکه بهشت زهرا فقط سه سال ظرفیت دفن اموات تهرانی را دارد، به دنبال مکانی برای ساخت گورستان جدید بود.

آن زمان عبدالرضا گلپایگانی، معاون وقت شهرسازی شهرداری تهران گفته بود: «چهار آرامستان جدید در شرق، جنوب شرق، شمال غرب و غرب ایجاد می‌‌شود که در طراحی فضاهای این آرامستان‌ها، موضوع دسترس‌پذیری و مناسب‌سازی در نظر گرفته خواهد شد». شورای شهر هم لایحه «مکان‌یابی، تملک و احداث آرامستان‌های جدید در شهر تهران» را تصویب کرد.

اما در شورای ششم باز‌هم پرونده گورستان جدید تهران باز شد. مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت شورای شهر تهران مدتی پیش به رسانه‌ها گفته بود که «هنوز گزارش دقیقی از سوی شهرداری تهران درباره توسعه بهشت زهرا به شورا ارسال نشده که متأسفانه عقب‌افتادگی‌هایی در بهشت زهرا داشته و داریم. برای مثال مراجعه‌کنندگان به بهشت زهرا در بخش عروجیان برای انجام امور غسل و کفن، ساعت‌ها معطل می‌شوند و با توجه به شرایط بیماری و فشردگی کارها این انتظار طولانی‌تر هم شده است؛ در‌حالی‌که مجموعه عروجیان بدون آنکه نیاز به فضای جدیدی داشته باشد، به توسعه نیاز دارد. شاهد نگهداشت مناسبی در شأن مجموعه بهشت زهرا نیستیم و یکی از مواردی که ما در سال دوم شورای شهر تهران دنبال می‌کنیم، برطرف‌شدن کاستی‌هایی است که در این مجموعه وجود دارد. باید در این دوره از مدیریت شهری به این حوزه توجه ویژه‌ای شود تا رضایت‌مندی بیشتر مردم را شاهد باشیم».

پیرهادی به طرح توسعه بهشت زهرا تهران هم اشاره کرده و گفته بود که «هنوز گزارش دقیقی از سوی شهرداری تهران درخصوص توسعه بهشت زهرا به شورا ارسال نشده و نیازمند است بررسی‌های لازم در این رابطه انجام شود تا بعد از مطالعات و کار کارشناسی اقدامات لازم صورت بگیرد».

مدتی بعد از این سخنان جلال بهرامی، معاون وقت خدمات شهری شهرداری تهران اعلام کرد بهشت زهرا توسعه پیدا نمی‌کند و ما مکان جدیدی را برای ساخت گورستان در نظر می‌گیریم. مطالعاتی برای مکان جدید صورت گرفته و چند نقطه برای این کار در نظر گرفته شده است اما هنوز تصمیم‌‌گیری نهایی صورت نگرفته و قطعا تا سال آینده درخصوص گورستان جدید تهران تعیین تکلیف صورت می‌گیرد اما تأکید می‌کنم که بنا نداریم گورستان فعلی (بهشت زهرا) را توسعه دهیم.

علیرضا زاکانی، شهردار تهران هم درباره توسعه بهشت زهرا گفته بود «مأموریت شهرداری تهران در حوزه توسعه آرامستان بهشت زهرا(س) دوری از تمرکززدایی است و شناسایی دارایی‌ها و ظرفیت‌های موجود در شرق و غرب تهران برای ایجاد آرامستان در دستور کار قرار گرفته است».

درحالی‌که هنوز مکان گورستان جدید تهران در شورای شهر تهران بررسی نشده مدیرعامل سازمان بهشت زهرا اعلام کرده است که یکی از آرامستان‌های جدید تهران تا شش ماه دیگر به بهره‌برداری می‌رسد.

جواد تاجیک، مدیرعامل سازمان بهشت زهرا اعلام کرده «موضوع سایر آرامستان‌ها و توسعه آن در دستور کار است. برای ایجاد آرامستان‌های جدید نیز اقدامات خوبی در‌حال انجام است که اولین آن تا شش ماه آینده به بهره‌برداری خواهد رسید».

او بر لزوم در دستور کار قرارگرفتن توسعه امور در سه حوزه فرهنگی، اجتماعی و خدماتی سازمان اشاره کرده و گفته است «فضای داخلی بهشت زهرا حتما باید معماری ایرانی اسلامی داشته باشد. بهشت زهرا حتما نیاز به مساجد نمازخانه‌‌ای بیشتری دارد، باید فضای داخلی بهشت زهرا به شعائر اسلامی-ایرانی مزین شود. همچنین موضوع فرهنگ‌سازی آداب زیارت موضوع بسیار مهمی است که باید در دستور کار قرار گیرد».

اما خبر احداث گورستان جدید واکنش‌های زیادی را در پی داشت، از بی‌اطلاعی برخی از اعضای شورای شهر تا اظهارات مهدی چمران رئیس شورای شهر تهران درخصوص اینکه نمی‌تواند مکان جدید گورستان جدید را افشا کند. تاجیک اما در گفت‌وگو با یکی از روزنامه‌ها درخصوص گورستان جدید پایتخت گفت: «قضیه بسیار ساده‌تر از این حرف‌هاست. شهرداری تهران سال‌هاست که مکلف به احداث آرامستانی جدید برای تهران شده است و در بودجه هم هرساله ردیف مشخصی برای تملک زمین و تجهیز آن برای آرامستان در نظر گرفته می‌شود. در این دوره از مدیریت شهری، با تأکید شهردار تهران موضوع احداث آرامستان جدید تهران با جدیت دنبال شد تا اینکه امروز به نتیجه رسیده است».

او درخصوص پرشدن ظرفیت بهشت زهرا هم گفته است: «بدین‌ ترتیب ظرفیت بهشت زهرا شاید تا 50-40 سال دیگر هم پر نشود‌ اما این، تنها دلیل احداث آرامستان‌های جدید در تهران نیست. بر اساس پروتکل‌های جهانی ستادهای بحران، جانمایی گورستان‌ها باید به گونه‌ای باشد که در مواقع بروز زلزله یا هر حادثه طبیعی دیگری، این آرامستان‌ها هم ظرفیت و گنجایش پذیرش خیل عظیمی از فوت‌شدگان را داشته و هم دسترسی به آنها آسان باشد. اما بهشت زهرا نه‌تنها به‌هیچ‌عنوان نمی‌تواند پذیرای جمع کثیری از شهروندان فوت‌شده در حوادث طبیعی باشد که دسترسی به آن در مواقع بحرانی نیز چندان آسان نیست. در‌واقع ستاد بحران معتقد است با استناد به استانداردهای جهانی صلاح نیست که دوباره آرامستانی با وسعت و جانمایی بهشت زهرا احداث شود. برای همین جانمایی گورستان‌های جدید تهران با هماهنگی ستاد بحران انجام شده است.

تاجیک درباره مکان گورستان جدید هم گفته است این قطعه زمین در شرق تهران قرار دارد. کارهای مطالعاتی احداث این آرامستان به اتمام رسیده که زمین آن هم تملک شده است و حتی نام آن را هم انتخاب کرده‌اند.

اما بعد از سخنان تاجیک، مهدی عباسی رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران گفت: «درباره آرامستان جدید در تهران، مطالعات مختلف از زوایای متفاوت صورت گرفته است و حتی پیشنهادی مطرح شده بود که به‌جای تمرکز بر روی یک آرامستان، چند محل مختلف تعیین شود. تعیین محل آرامستان جدید پایتخت و سازوکار آن، نیازمند مصوبه شورای شهر و بررسی دقیق در پارلمان محلی است اما تاکنون این موضوع در شورا مطرح نشده و بر همین اساس به نظر می‌رسد، این موضوع در حد مطالعات تخصصی باقی مانده است.