منابع آبی و محیط زیست یزد در خطر جدی

حسین سلطانی‌ گردفرامزری:‌درخواست بهره‌برداری از معادن مس تفت (دره‌زرشک و علی‌آباد) موضوعی است که از دهه 80 تاکنون همواره با مخالفت کارشناسان محیط زیست و منابع آبی زیرزمینی در تمام سطوح کشور و در تمام ارگان‌های مربوطه مانند وزارت نیرو، سازمان آب و فاضلاب و سازمان حفاظت از محیط زیست همراه بوده است؛ مخالفت نهاد‌ها و کارشناسان دولتی اما هرگز نقطه پایانی بر تلاش برای بهره‌برداری این معدن و نگرانی از تبعات زیست‌محیطی و آبی آن نگذاشته است و موضوع بهره‌برداری از این معدن کماکان هرازگاهی در چارچوب و مدلی جدید و در محافل رسمی و غیررسمی استان یزد از سوی افراد مختلفی از مسئولان و ذی‌نفعان مطرح می‌شود که آخرین نمونه آن نیز اشاره و تأکید استاندار یزد در هفتاد‌و‌سومین نشست شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی این استان است.

تاریخچه اکتشاف و مخالفت با بهره‌برداری از معدن مس

اکتشاف اولیه معادن مس علی‌آباد و دره‌زرشک اواخر دهه 40 انجام شد و در ‌سال 1382 فرماندار وقت ‌شهرستان تفت تقاضایی به وزارت صنایع و معادن ارسال کرد و خواستار انتقال معادن دره‌زرشک و علی‌آباد به ‌شرکت ملی صنایع مس ایران شد؛ اما این دو معدن تا آن تاریخ فعال نشده بودند و تا پیش از‌ سال ‌‌85 شرکت مس هم خصوصی شد. فعالیت‌های اکتشافی معادن مس تفت از خرداد 1388 وارد مرحله ‌جدیدی شد و تلاش برای راضی‌کردن مخالفان هم بیشتر شد. آذر ‌سال 90، محمدجواد حبیبیان، مدیر ‌پروژه معادن مس تفت گفت: «از آنجایی که معدن دره‌زرشک علاوه بر سولفور ذخیره اکسید هم دارد، بنابراین ‌امکان تولید سالانه صد هزار تن کنستانتره با عیار 26‌ درصد و حدود سه هزار تن کاتد مس وجود دارد. حجم ‌باطله‌برداری در معدن دره‌زرشک بسیار پایین است و صرفه اقتصادی آن بسیار بالا». ‌یک‌ سال بعد از این تاریخ شرکت خصوصی فعال در بخش معادن مس با عنوان ملی، سعی داشت مجوز ‌بهره‌برداری از آن را بگیرد؛ اما با مخالفت مردم، کارشناسان و نهادها موفق به این کار نشد. بار دیگر در ‌سال ‌‌96 تلاش برای فعالیت معدن دره‌زرشک از سر گرفته شد و این‌ بار جمعی از تشکل‌های محیط‌زیستی استان ‌در نامه‌ای به معاون اول رئیس‌جمهوری، او را در جریان آثار مخرب این معدن بر محیط‌ زیست استان قرار ‌دادند و از او خواستند پرونده معدن مس دره‌زرشک را برای همیشه بایگانی کند‎.‎

‌سال 97 زمانی که شایعاتی درباره تلاش یک ‌شرکت خصوصی از طریق شرکت ایمیدرو (سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران) برای شروع ‌مجدد بهره‌برداری از معدن مس دره‌زرشک یزد شنیده شد، آن زمان گروهی از تشکل‌های محیط‌زیستی ‌استان یزد در نامه‌ای خطاب به معاون اول رئیس‌جمهوری از او خواستند با توجه به آسیب‌های بسیار جدی و ‌مخرب بهره‌برداری از معدن مس دره‌زرشک یزد مانند آلوده‌کردن منابع آبی استان و منطقه شیرکوه ‌دستور دهد برای همیشه موضوع بهره‌برداری از این معدن که هرچند وقت یک‌ بار مطرح می‌شود، بایگانی ‌شود.

بر ‌اساس این نامه که به امضای سازمان‌های مردم‌نهاد محیط‌زیستی استان یزد رسیده، استاندار سابق یزد ‌در جلسه‌ای تأکید کرده اگر معدن مس مذکور عیار ۲۴ هم داشته باشد، باید با توجه به تبعات آن مورد بهره‌‌برداری قرار گیرد؛ اما «مجرمان مهاجم قبل از اخذ مجوز، تخریب‌های زیادی هم صورت داده‌اند که باید ‌جبران شود و آنان منصفانه محاکمه و مجازات شوند». سودجویانی که «تحت عناوین بهره‌برداری از معدن و کارخانه به ‌امکانات و منابعی از حاکمیت» دسترسی پیدا می‌کنند و «سودهای کلان را بدون حساب به خارج هدایت می‌کنند و اشتغال اندک ‌آنها برای مهاجران و آلودگی محیط ‌زیست و تخریب آن و تبعات گسترده مادی و معنوی و جانی ازجمله ‌افسردگی و بیماری‌های روحی و جسمی و افزایش سرطان و سکته و مرگ‌و‌میرش در یزد برای مردم شریف ‌آن بوده است».‌

در نامه‌های مخالفت با فعالیت معادن مس یزد، تبعات این دست فعالیت‌ها از زبان کارشناسان محیط‌ زیست و ‌زمین‌شناسی بارها گوشزد شده است. با وجود احتمال آلودگی منابع آبی استان و تأثیرات مخرب معدن بر دشت‌ها و قنات‌های ‌حوزه آبریز استان یزد، این معدن قرار است در کنار مهم‌ترین منابع آبی استان به بهره‌برداری برسد و بنا بر ‌نظر هیئت علمی دانشکده قنات و شرکت آب منطقه‌ای استان یزد اثرات مخرب زیادی خواهد ‌داشت. فرسایش خاک از مسائل دیگر است؛ حفاری‌های گسترده و نیز باطله‌های مخرب و آلوده بر حوزه ‌آبخوان و آبریز یزد اثر خواهد گذاشت. مخالفان به نزدیکی معدن به گسل دهشیر و افزایش خطر زلزله به ‌واسطه انفجارهای معدنی، افزایش زمین‌لغزش در گردنه علی‌آباد و ریزش قنات‌ها هم اشاره می‌کنند. آنها می‌‌گویند به کار افتادن معادن دره‌زرشک و علی‌آباد نابودی مراتع، تخریب روستاهای پایین‌دست و از بین رفتن ‌کشاورزی و باغداری را به دنبال خواهد داشت.‌

کانون تفکر آب دانشگاه یزد نشستی مجازی با موضوع بررسی وضعیت معدن مس دره‌زرشک با حضور مدیرعامل مؤسسه جمعیت واقفین سبز برگزار کرد. دکتر حسین ملکی‌نژاد، عضو هیئت‌علمی و دبیر کانون تفکر آب دانشگاه یزد، یکی از رسالت‌های تشکل‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد را بررسی و مطالعه اثرات و تبعات مثبت و منفی طرح‌های مهمی دانست که یا در استان در حال اجرا هستند یا قرار است اجرا شوند. او افزود: مؤسسه جمعیت واقفین سبز و ورود تخصصی کانون تفکرآب دانشگاه یزد به موضوع معدن مس دره‌زرشک جهت کمک به مدیران استان و با هدف ارتقای توسعه پایدار در استان است. معدن مس علی‌آباد و دره‌زرشک درحوزه دشت یزد-اردکان و کویرابرکوه-‌سیرجان واقع شده که این ارتفاعات با توجه به میزان بارش، یکی از نقاط مهم و در واقع، قلب تأمین‌کننده منابع آبی استان یزد است.

او با اشاره به فعالیت معادن مختلف در سراسر کشور که می‌توانند در ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی منطقه مؤثر باشند، از اثرات و تبعات منفی این معادن، برمنابع آب سطحی و زیر‌زمینی، انتشار آلودگی منابع آبی و تخریب پوشش گیاهی، تهدیدهای زیست‌محیطی، تخریب زیستگاه‌های حیات وحش، آلودگی‌های صوتی، تهدید آثار تاریخی در روستاهای دره‌زرشک و توران پشت، مهاجرت معکوس به استان، تعطیل‌شدن فعالیت‌های کشاورزی منطقه و آوارگی روستاییان سخن گفت.

دکتر ولی درهمی، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه یزد نیز گفت: نمی‌توان مسائل و نگرانی‌های زیست‌محیطی را که منجر به آسیب‌های جدی شده یا می‌شود، نادیده گرفت و دانشگاه یزد به‌عنوان مرجعی برای پاسخ‌گویی و اعلام نظر کارشناسی و علمی وظیفه دارد، وضعیت موجود را از بعدهای مختلف از‌جمله سلامتی، اقتصادی، زیست‌محیطی و... بررسی و جهت استفاده و برای اطلاع همگان ثبت و به دستگاه‌های رسمی مربوطه اعلام کند.

دکتر محمدمهدی جوادیان‌زاده، مدیرعامل شرکت سهامی آب منطقه‌ای یزد، به تشریح روند چند‌ساله مطالعات معدن مس دره‌زرشک پرداخت و گفت: معدن مس دره‌زرشک در منطقه‌ای واقع شده که سرچشمه آب‌های زیر زمینی بخش وسیعی از دشت پایین‌دست است و با فعال‌سازی این معدن، آسیب‌ها و نگرانی‌های جدی به منابع آب زیر‌زمینی به صورت کمی و کیفی و همچنین ورود فلزات سنگین و کانی‌های معدنی به‌عنوان یک منطقه دست‌خورده وارد می‌کند.

در مطالعات شرکت مهندسین مشاور «بند آب» که به خواست شرکت ملی صنایع مس ایران صورت گرفته است، مهم‌ترین معضل در بهره‌برداری از این معدن را هجوم آب‌های زیر‌زمینی منطقه به داخل پیت معدن و تحت تأثیر قرارگرفتن منابع آب زیرزمینی پایین‌دست توصیف کرده است.

مطالعات آقای دکتر داود رئیسی، استاد زمین‌شناسی دانشگاه شیراز، با توجه به اینکه معدن مس دره‌زرشک بر روی بافت آهکی گسترده واقع شده است، نشان می‌دهد که این بافت آهکی قدرت زیادی برای جذب و زهکشی بالای آب‌های منطقه دارد. در اطراف این معدن مناطقی به صورت نفوذ‌ناپذیر یا نفوذپذیری کم وجود دارد که موجب تحت تأثیر قراردادن منابع آبی منطقه می‌شود و به‌صراحت بهره‌برداری از این معدن به این شکل مشکل‌ساز است.

سید‌عباس هاشمی، مدیرعامل مؤسسه جمعیت واقفین سبز، گفت: علاوه بر اثرات مخرب معدن مس دره‌زرشک بر وضعیت کمی و کیفی منابع آب منطقه، اجرائی‌شدن کار این معدن، تبعات سنگینی نیز برای انسان، دام و گیاه به وجود می‌آورد. از دیگر تبعات مجوز‌دادن به استخراج این معدن در جوار دره و چشمه‌های آهکی ندوشن و توران پشت، قرار‌گرفتن آن در حریم قانونی میراث طبیعی هفت‌هزار‌ساله است که این موضوع دیگر نیازی به پژوهش و کارشناسی ندارد. همچنین با گمانه‌زنی‌هایی که در این مدت صورت گرفته، مشخص شده است بعضی از قنات‌هایی که در طول تاریخ هرگز کم‌آب یا خشک نشده بودند، خشک می‌شوند.

تجربه نشان داده که در طول سال‌های گذشته و از محل درآمدهای عظیم این معادن، کمترین پولی در جهت توسعه منطقه خرج نشده است.

دکتر سعید عطار، عضو هیئت علمی و دبیر کانون‌های تفکر دانشگاه یزد، وجود برخی تشکل‌ها و اشخاص در استان یزد که خارج از جریان عمومی منفعت‌جویی‌های شخصی، به آینده توسعه پایدار استان فکر می‌کنند و برای آن آینده تلاش می‌کنند به‌عنوان سرمایه‌ای برای استان یاد کرد و گفت: مسئله معدن مس دره‌زرشک را باید از دید کلان تر تحلیل کرد؛ چرا‌که در یک دیدگاه کلان، این موضوعی است که از دهه‌های گذشته شروع شده است. استان یزد در این مبادله در تقسیم کار ملی‌ای قرار گرفت که بر مبنای آن، باید در فولاد، کاشی و استخراج حداکثری معادن پیشرو باشد تا هزینه توسعه پرداخت شود. معدن مس دره‌زرشک در این معادله تعریف می‌شود که هزینه دوباره‌ای برای صنعتی‌شدن استان یزد است. با این ‌همه تخریب منابع محیط‌زیستی استان، ما هنوز یک استان صنعتی به معنای دقیق کلمه یعنی صادرات‌محور و تولیدگرا در مقیاس بین‌المللی نیستیم. دکتر علی طالبی، عضو هیئت علمی دانشگاه یزد و مسئول انجمن آبخیزداری ایران اظهار کرد: بهتر است با شرایط موجود این موضوع را ملی کرده و در نامه‌ای از اتحادیه انجمن‌های آب ایران که متشکل از ۱۴ انجمن آبی در ایران است، نظر کارشناسی، بی‌طرفانه و تخصصی آنها را در این زمینه دریافت کنیم. حسن بلندیان، مدیرعامل اندیشکده صفا، با اشاره به اینکه این اندیشکده در کمیسیون‌های مشورتی مجمع تشخیص مصلحت نظام در سیاست‌های کلی برنامه هفتم حضور دارد، گفت: در برنامه هفتم توسعه در برداشت هرگونه منابع اعم از آبی، معدنی و منابع تجدید‌ناپذیر، باید دولت و حاکمیت در رعایت سازگاری و بهره‌وری نگاه متفاوتی داشته باشند. اگر پیشنهادی در این زمینه نه‌فقط درباره معدن مس دره‌زرشک، بلکه در تمام گستره جغرافیایی کشور دارند، ارائه دهند تا در هیچ‌کجا چنین مشکلی به وجود نیاید و ظرفیت‌های ثروت و اصحاب قدرت به سازگاری‌ها و منابع تجدید‌ناپذیر خدشه‌ای وارد نکرده و خط قرمزی باشد که نتوانند از آن عبور کنند.

بهره‌برداری از معادن مس استان یزد هم‌راستا با منافع مردم یزد نیست

آنچه تاکنون در این مطلب به بررسی آن پرداختم، تاریخچه‌ای بود از مطرح‌شدن درخواست بهره‌برداری از معادن مس دره‌زرشک و علی‌آباد یزد و به دنبال آن نیز مخالفت دلسوزان و نهاد‌های زیست‌محیطی و‌... . اما استاندار یزد اخیرا موضوع بهره‌برداری از معدن مس را در نشست شورای گفت‌وگو دولت و بخش خصوصی با توجیهی جدید مطرح و دنبال کرده و با توجیه اینکه عواید فعالیت‌های معدنی به نحو شایسته مردم استان یزد را منتفع نکرده است، موضوع معدن مس را مطرح و به ثروتی که می‌تواند از این طریق به استان یزد وارد شود، اشاره می‌کند.

«مهران فاطمی»، استاندار یزد، اخیرا در هفتاد‌و‌سومین جلسه شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی استان یزد که دستور کار آن مربوط به معارفه اعضای خانه معدن استان یزد بود و در ماه‌های اخیر به صورت مستقل از خانه معدن ایران تشکیل شده است، از مسائل و مباحث درباره فعالیت‌های معدنی استان یزد به‌عنوان استانی که در کشور به‌عنوان یک استان معدنی شناخته شده است، گفت به ظاهر مباحث مطرح‌شده در این جلسه، با محوریت و تأکید بر سهیم‌کردن مردم این استان در عواید این نوع فعالیت‌هاست.

آن‌طور که در جلسه شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی استان یزد مسئولان ارشد این استان از‌جمله استاندار و معاون هماهنگی امور اقتصادی وی تأکید دارند، مسئله این است که فعالیت‌های معدنی در این استان تا به حال آن‌طور که شایسته بوده، مردم را منتفع نکرده و از این‌رو مشکل ایجاد‌شده این است که احساس مردم از اینکه استان یزد یک استان شناخته‌شده به واسطه معادن موجود در آن است، چندان احساس مطلوبی نیست و این موضوع موجب قرار‌گرفتن مردم در برخی نقاط این استان در مقابل معدن‌داران و فعالان این عرصه است و علت هم آن‌طور که این مسئولان برداشت کرده‌اند، عدم سهیم‌کردن شایسته مردم در عواید فعالیت‌های معدنی است.

استاندار یزد در بخش دیگری از همین جلسه با استناد به سخنان مقام معظم رهبری، به‌طور مشخص به ظرفیت‌های نادیده گرفته‌شده این استان در بخش معدن تأکید و به‌صورت مشخص به وجود ذخایر و معادن مس با عواید و ثروت حاصله‌ای دو برابر منفعت صادرات این استان اشاره می‌کند. به گفته او، درآمد‌های سرشاری در این معادن نهفته است که تا به حال به هر ترتیب به آن توجه نشده و مطلوب است با توجه به تأکید اخیر رهبر معظم انقلاب به لزوم بهره‌گیری دولت از ظرفیت‌های معدنی موجود در کشور و وجود این ظرفیت‌ها در استان یزد، به این ظرفیت‌ها که مشخصا تأکید استاندار در رابطه با معادن مس است، توجه و از آنها بهره‌برداری شود.

فاطمی در بخش دیگری از سخنانش در این جلسه به این موضوع اشاره می‌کند که مخالفان بهره‌برداری از این معدن دلایلی همچون مشکلاتی را که در پی این بهره‌برداری در موضوع آب در روستاهای اطراف این معدن پدید خواهد آمد، توجیهی جهت عدم استفاده از این ظرفیت قرار داده‌اند و با انتقاد از مخالفان بهره‌برداری از این معدن به وجود مشکل بی‌آبی در این روستا‌ها در شرایط فعلی اشاره می‌کند و می‌گوید: «روستا در هفته دو ساعت آب دارد، بعد می‌گویند ۱۲ میلیون مترمکعب آب از دست می‌رود؛ می‌گوییم این حجم از آب را در صورتی که وجود دارد نشان بدهید تا برویم برداشت کنیم». این سخنان درباره معدنی گفته شده که در یکی از روستاهای واقع در شیرکوه استان یزد به‌عنوان یکی از مناطق زیست‌محیطی پر‌اهمیت، چه از نظر تنوع زیستگاه و جانداران و چه از نظر قرارگیری بیشترین منابع آبی و پربارش‌ترین روستاها و مناطق استان در این منطقه شناخته شده است.

آنچه تا به حال در این نوشته به آن اشاره شده، بخشی از تحرکاتی است که مسئولان ارشد استان اخیرا و مشخصا در جلسه شورای گفت‌وگوی دولت درباره بهره‌برداری از معدن مس انجام دادند و به نظر چراغ سبزی برای برداشت از معادنی است که بیش از 20 سال است موضوع بهره‌برداری از آنها محل بحث و مخالفت صریح نهادهای مختلف دولتی و مردم‌‌نهاد فعال در حوزه منابع طبیعی، انرژی و محیط زیست است و از نظر این نهاد‌ها برداشت از معدن مس دره‌زرشک استان یزد تبعات و هزینه‌های زیست‌محیطی و آبی چنان عظیمی دارد که حتی می‌تواند اکوسیستم مناطقی از مرکز کشور را دستخوش تغییرات منفی جدی کند و هر‌چند به گفته رهبر معظم انقلاب: «من می‌دانم مسئله مهم استان یزد آب است» و یقینا هم تشخیص رهبر دلسوز انقلاب به‌طور قطع صحیح و بی‌نقص است و حتی اگر بنا بر نظر استاندار یزد مسئله برداشت این معدن تنها مشکلش خشک‌کردن منابع آبی باشد نیز باید قید برداشت از آن را زد و شایسته نیست با توجیه سهیم‌کردن مردم در عواید معادن، مهم‌ترین مشکل استان را در هیچ نقطه‌ای از این استان تشدید کنند؛ اما آنچه مهم‌‌تر از مشکلاتی است که برداشت از این معدن برای آب پدید خواهد آورد، آلودگی‌های زیست‌محیطی و پیامدهای فاجعه‌واری است که در سال‌های گذشته و در دولت‌های مختلف به تفصیل درباره آن در رسانه‌ها و نهاد‌های دلسوز محیط زیست این استان بحث شده است و پرداختن به آن در حوصله و گنجایش این یادداشت نیست.

یزدی‌ها به منتفع‌شدن از عواید مادی معادن دلی نبسته‌اند

فارغ از اینکه مسئولان یزد در راستای سهیم‌کردن یزدی‌ها در عواید معدنی در این ایام یا در آینده و گذشته چه اقدامی انجام داده و خواهند داد و سرنوشت بهره‌برداری از معدن مس دره‌زرشک و سایر معادن این استان به کجا خواهد رسید و در حال حاضر این موضوع در چه وضعیتی است، آنچه لازم است مسئولان یزد در رابطه با برداشت خود از خواست و مطالبات مردم این استان در آن تجدید نظر کنند، دلیل احساس نامطلوب یزدی‌ها از شناخته‌شدن این استان به‌عنوان یک استان معدنی در کشور و عدم ترغیب آنها به انجام فعالیت‌های معدنی است؛ چرا‌که موضوع به‌هیچ‌وجه عواید مالی حاصل از این فعالیت‌ها و اینکه به جیب چه کسی برود، نیست و مردم فهیم یزد مدبرتر از آن هستند که بشود با چنین توجیهاتی محیط زیست و منابع طبیعی استانشان را حتی در ورطه‌ای وارد کرد که ریسک و احتمال تبعات محیط‌زیستی و آبی منفی در آن مطرح باشد.

جدای از آنچه در پاراگراف فوق در‌ زمینه تمایل و رغبت یزدی‌ها به فعالیت معدنی و به‌ویژه بهره‌برداری از معدنی مانند معدن مس با تبعات گوناگون محیط زیست و استناد به نهاد‌های دولتی قید شد، مسئله اسفناک‌تر در این موضوع استناد مسئولان به سخنان رهبری در راستای مسائلی مشابه دغدغه نگارنده این متن است که با آنچه این شخصیت فرزانه و دلسوز بارها درباره اهمیت حفظ و نگهداری از منابع طبیعی و محیط زیست بیان کرده‌اند، در تعارض است و به‌طور مثال و صرفا به‌عنوان یک نمونه از بیانات ایشان در این زمینه به تنها چند جمله از سخنرانی ایشان در همین اسفندماه سال 1400و پس از کاشت نهال توسط شخص مقام معظم رهبری در ادامه می‌پردازم:

«یکی از کارهای جدی حفاظت از محیط ‌زیست، مسئله آب و خاک است. خیلی‌ها غافل‌اند از اینکه آب و خاک دو ثروت عظیم ملی است. دو ذخیره حیاتی همه ملت‌ها است در همه کشورهای عالم. نباید با اینها مسرفانه برخورد کرد و نباید خاک را تخریب و نابود کرد. بنابراین، رفتار مسرفانه با آب و خاک مطمئنا ضربه به منافع ملی است».

در پایان این یادداشت نگارنده مایل است عنوان کند آنچه درباره مخالفت نهادهای دولتی مسئول در موضوع محیط زیست در این یادداشت قید شده، مستندا موجود و قابل ارائه است و نگارنده به‌عنوان یک فعال رسانه‌ای وظیفه و رسالت خود می‌داند که مطابق آنچه شرعا و اخلاقا در حوزه رسانه و مطرح‌کردن مطالبات مردم به آن مسئول است، فارغ از نتیجه و سیطره تأثیر آن، به قلم تحریر در‌آورده و با استفاده از امکانات در دسترس و موجود در اختیارش که فراتر از به تحریر در‌آوردن یادداشت و بیان دیدگاه نیست، به روشنگری و تلاش برای حفظ محیط زیست و منابع ملی بپردازد. امید است که تمامی دلسوزان و مسئولان و علاقه‌مندان به منافع ملی هر‌کدام به سهم خود و در برهه‌هایی که توان تأثیر‌گذاری دارند، از امکان و ظرفیت‌های موجود استفاده و به وظیفه خود عمل کنند.